پیر‌ه‌زن گرگ باشد؛ معرفی ضرب‌المثلی فراموش شده در هفت‌پیکر و بررسی ابعاد اسطوره‌شناختی و فولکلوریک آن

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 14، شماره 52، تیر 1401، صفحه 162-189   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2022.692018

نویسنده

سعید کریمی قره‌بابا^*

استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام نور، ایران.

چکیده

ضرب‌المثل‌ها از غنای فرهنگی ملت‌ها حکایت دارند. بسیاری از این مَثَل‌ها در غبار زمان از یاد رفته‌اند و ما از خودِ آن مثل و نیز از ریشه‌ها و زمینه‌های تکوین آن آگاه نیستیم. این جُستار به معرفی ضرب‌المثلی فراموش شده در بیتی از هفت‌پیکر می‌پردازد. «پیره‌زن گرگ باشد»، عبارتی است که به گمان ما در عصر نظامی به عنوان یک ضرب‌المثل کاربرد داشته‌است. احتمالاً این ضرب‌المثل از زبان ترکی، کردی و یا از زبان آذری وارد ادبیات فارسی شده‌است. تحقیق کتابخانه‌ای حاضر که به شیوه کیفی و توصیفی انجام شده قصد دارد تا ابعاد اسطوره‌شناختی و فولکلوریک این مَثَل را بررسی نماید. تشبیه پیرزن به گرگ در ادبیات فارسی سابقه دارد. پیرزن و گرگ هر دو در فرهنگ، باورها و اعتقادات عامه ملل و اقوامِ جهان نمادی از مرگ، شیطان و دنیا محسوب می‌شوند و نیز هر دو با برف، جادوگری، میل جنسی و ماه پیوستاری معنایی برقرار می‌کنند. ما در این مقاله به برخی از این اشتراکات اشاره کرده‌ و هاله‌های معنایی مشترک میان پیرزن و گرگ را توضیح داده‌ایم‌. گرگ در ادبیات نماد حیله‌گری و مکاری است. به نظر می‌رسد انگیزه اصلی در همانند دانستن پیرزنان با گرگ بسیاردانی، کارکشتگی و حیله‌گری آنان باشد. پیرزنان از آنجا که آگاه به مسائل و رموز زندگی زناشویی‌اند، توانسته‌اند در هیئت و حرفه محتالگی و دلالی محبت نقش مهمی در مناسبات اجتماعی دوران گذشته ایفا کنند و با هر ترفندی که ممکن بوده، مردان و زنانِ کام‌جو را به وصال یکدیگر برسانند.

کلیدواژه‌ها

اساطیر؛ پیرزن؛ فولکلور؛ ضرب‌المثل؛ گرگ؛ نظامی

مراجع

کتاب‌ها

آراسلی، نوشابه (1980) نظامی و تورک ادبیاتی، باکو: نشریات علم.

اسماعیل‌پور، ابوالقاسم (1377) اسطوره، بیان نمادین، تهران: سروش.

اسمیت، ژوئل (1384) فرهنگ اساطیر یونان و رم، ترجمه شهلا برادران خسروشاهی، تهران: فرهنگ معاصر و روزبهان.

افشار، ایرج (1397) زبان فارسی در آذربایجان، دربرگیرنده پنجاه مقاله از دانشمندان و زبان‌شناسان،2جلد، تهران: سخن.

اوحدی اصفهانی معروف به مراغی (1340) کلیات، با تصحیح و مقابله و مقدمه سعید نفیسی، تهران: امیرکبیر.

بازرگانی، بهمن (1381) ماتریس زیبایی، تهران: اختران. بهرنگی، صمد (1382) مجموعه کامل آثار صمد بهرنگی، 2 جلد، تبریز: بهرنگی.

بهمنیار، احمد (1381) داستان‌نامه بهمنیاری، تهران: دانشگاه تهران.

بی‌نام (1379) دده قورقود، ترجمه فریبا عزبدفتری و محمد حریری اکبری، تهران: قطره.

پورنامداریان، تقی و مصطفی موسوی (1389) گزیده مخزن‌الاسرار نظامی گنجوی، تهران: علمی- فرهنگی.

حافظ، شمس‌الدین محمد (1385) دیوان حافظ، بر اساس نسخه تصحیح شده غنی- قزوینی، تهران: ققنوس.

خاقانی، بدیل بن علی (1382) دیوان خاقانی شروانی، با تصحیح و تعلیقات دکتر ضیاءالدین سجادی، تهران: زوار.

خزاعی، حمیدرضا (1394) افسانه باران یا باران‌خواهی در ایران، مشهد: ماه‌جان.

دهخدا، علی‌اکبر (1363) امثال و حکم، 4 جلد، تهران: امیر کبیر.

دهخدا، علی اکبر (1377) لغت‌نامه، چاپ دوم از دوره جدید، تهران: دانشگاه تهران.

دوبوار، سیمون (1396) کهنسالی، ترجمه محمدعلی طوسی، آمریکا: شرکت کتاب.

ذوالفقاری، حسن (1396) باورهای عامیانه مردم ایران، با همکاری علی اکبر شیری، تهران: چشمه.

ذوالفقاری، حسن (1394) یک‌صد منظومه عاشقانه فارسی، تهران: چرخ.

ذوالفقاری، حسن (1388) فرهنگ بزرگ ضرب‌المثل‌های فارسی، تهران: معین.

راونا و راپرت شفرد (1393) 1000 نماد؛ در هنر و اسطوره شکل به چه معناست؟، تهران: نی.

زنجانی، برات (1377) صور خیال در خمسه نظامی، تهران: امیرکبیر.

ساندرز، ج. ج (1363) تاریخ فتوحات مغول، ترجمه ابوالقاسم حالت، تهران: امیرکبیر.

شروانی، جمال‌خلیل (1375) نزهة‌المجالس، با تصحیح و تحقیق دکتر محمدامین ریاحی، تهران: علمی.

شوالیه، ژان و آلَن گِربران (1385) فرهنگ نمادها، 5 جلد، ترجمه و تحقیق سودابه فضایلی، تهران: جیحون.

شهرانی، عنایت‌الله (1354) امثال و حکم (دری)، کابل: بیهقی.

صادقی، مریم (1393) «مدخل پیر»؛ دانشنامه فرهنگ مردم ایران، جلد2، تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.

صامت بروجردی، محمد باقر (1383) دیوان صامت بروجردی، تهران: اسلامیه.

عطار نیشابوری، فریدالدین (1388) مصیبت‌نامه، با مقدمه و تصحیح و تعلیقات دکتر محمدرضا شفیعی‌کدکنی، ویرایش دوم، تهران: سخن.

عطار نیشابوری، فریدالدین (1940) الهی‌نامه، به تصحیح هلموت ریتر، استانبول: مطبعه معارف.

مارزُلف، اولریش (1371) طبقه‌بندی قصه‌های ایرانی، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران: سروش.

محراب‌زاده، زهرا (1394) مشک بر حریر؛ تحلیل و نمادشناسی هفت پیکر نظامی گنجوی، تهران: امیرکبیر.

میتفورد، میراندا بورس (1394) دائرةالمعارف مصور نمادها و نشانه‌ها، ترجمۀ معصومه انصاری و حبیب بشیرپور،‌ تهران: سایان.

نخشبی، ضیاءالدین (1372) طوطی‌نامه، با تصحیح و تعلیقات فتح الله مجتبایی و غلامعلی آریا، تهران: منوچهری.

نظامی، الیاس بن یوسف (1392) خسرو و شیرین، با تصحیح و توضیح دکتر بهروز ثروتیان، تهران: امیرکبیر.

نظامی، الیاس بن یوسف (1389) هفت‌پیکر، با تصحیح و توضیح دکتر بهروز ثروتیان، تهران: امیرکبیر.

نظامی، الیاس بن یوسف (1387) اقبالنامه، با تصحیح و توضیح دکتر بهروز ثروتیان، تهران: امیرکبیر.

نظامی، الیاس بن یوسف (1380) هفت‌پیکر، با تصحیح و توضیح دکتر برات زنجانی، تهران: دانشگاه تهران.

نظامی، الیاس بن یوسف (1320) مخزن‌الاسرار، با تصحیح و توضیح حسن وحید دستگردی، تهران: ارمغان.

نظامی، الیاس بن یوسف (1316) شرف‌نامه، با تصحیح و توضیح حسن وحید دستگردی، تهران: ارمغان.

نظامی، الیاس بن یوسف (1315) هفت‌پیکر، با تصحیح و توضیح حسن وحید دستگردی، تهران: ارمغان.

نظامی، الیاس بن یوسف (1313) لیلی و مجنون، با تصحیح و توضیح حسن وحید دستگردی، تهران، ارمغان.

واحددوست، مهوش (1387) نهادینه‌های اساطیری در شاهنامه فردوسی، تهران: سروش.

هاجری، ضیاءالدین (1377) فرهنگ وندهای زبان فارسی، تهران: آوای نور.

همایی، جلال‌الدین (1374) معانی و بیان، به کوشش ماهدخت همایی، تهران: هما.

مقالات

ابراهیمی، آمنه و پیمان ابوالبشری. (1396). بازخوانی کهن‌الگوی گرگ در فیروزشاه‌نامه. فصلنامه فرهنگ و ادبیات عامه، 5(12)، 25- 40.

اصغری بایقوت، یوسف. (1389). تُرک سن‌سن‌گوی من؛ بررسی بازتاب زبان و فرهنگ ترکی در دیوان خاقانی شروانی. نشریه زبان و ادب فارسی دانشگاه تبریز، 72(240)، 1- 21.

پورجوادی، نصرالله. (1364). گلچینی از امثال و حکم اسلامی. مجله نشر دانش، 6(28)، 41- 43.

تشکری، منوچهر، قدرت قاسمی‌پور و زهرا محمدحسنی صغیری. (1396). شخصیت دایه و دلّاله در داستان‌های شفاهی و رسمی (با تکیه بر فیروزشاه‌نامه، داراب‌نامه طرسوسی، سمک عیار، سندبادنامه، طوطی‌نامه و جامع‌الحکایات). دوماه‌نامه فرهنگ و ادبیات عامه، 5(16)، 109- 136.

دنسوشیانو، اوید. (1383). فولکلور بیانی از احساس، پژوهش در گذشته و حال. مجله کتاب ماه هنر، (75 و 76)، 184- 187.

ذوالفقاری، حسن. (1386). بررسی ساختار ارسال مثل. فصلنامه پژوهش‌های ادبی، 4(15)، 31- 62.

رضائی اول، مریم و اکبر شامیان ساروکلائی. (1388). گرگ در منظومه‌های حماسی ایران. نشریه زبان و ادب فارسی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، 52(211)، 105- 134.

صالحی، ژیلا و احمد پارسا. (1390). بررسی جلوه‌های زبانی فرهنگ مادری در خسرو و شیرین و هفت پیکر نظامی گنجه‌ای. فصل‌نامه علمی- پژوهشی کاوش‌نامه، 12(22)، 31- 57.

فلاح، بهمن، ناصر ملکی و معراج کاظمی. (1396). ناگفته‌های گرگ: مطالعه تطبیقی دو داستان گرگ و آوای وحش. نشریه ایران نامگ، 2(2)، 48- 61.

گیبرت، ژان پل. (1366). در دفاع از فولکلور. مجله پیام یونسکو، (180)، 23- 26. مباشری، محبوبه. (1389). بررسی سیمای عجوزه در ادب فارسی. مجله اجتماعی و روان‌شناختی زنان، 8(3)، 59- 86.

هیئت، جواد. (1372). واژه‌ها، مفاهیم و امثال ترکی در آثار حکیم نظامی گنجوی. مجموعه مقالات کنگره بین‌المللی بزرگداشت نهمین سده تولد حکیم نظامی گنجوی، به اهتمام و ویرایش دکتر منصور ثروت، جلد 3، تبریز، دانشگاه تبریز، 487- 503.

منابع الکترونیکی

قاضیها، فاطمه. (1395). دو دلداده و پیرزن مشاطه؛ اثری از ابوالحسن خان غفاری (صنیع‌الملک)، http://ghaziha.kateban.com/post/2858.