بررسی نقش «ایهام» در بیان مسائل سیاسی و اجتماعی غزلیّات سعدی و سیف فرغانی

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 14، شماره 52، تیر 1401، صفحه 301-331   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2021.1933695.2288

نویسندگان

محمد پوریاورچوبر¹؛ احمدرضا نظری چروده^{* 2}؛ معصومه نظری چروده²

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد آستارا، دانشگاه آزاد اسلامی، آستارا، ایران.

²استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد آستارا، دانشگاه آزاد اسلامی، آستارا، ایران.

چکیده

در سده‌های تاریک هفتم و هشتم هجری که دورۀ چیرگی خونخواران تاتار و فرمانروایی حاکمان نالایق ستمکار بر  ایران بود، اشعار انتقادی به‌شیوه‌ای رساتر از ادب اعتراض در قرن ششم، به منصّۀ ظهور رسید. در بحبوحۀ آن دوران خفقان‌زده، سعدی و سیف فرغانی، دو تن از آزاداندیشانی بودند که هریک به سبک و سیاقی خاص، در اشعارشان به مسائل جامعۀ فروپاشیدۀ آن روزگار پرداختند. از آنجا که خودرأیی حکومت‌های ضدّمردمی، قلم و بیان را در زندان هزارتوی استبداد به اسارت کشیده بود، به ناچار این شاعران برای به نقد کشیدن اوضاع آشفته و نابسامان آن دوران به آرایه ­های بدیعی رمزآلود، به ویژه ایهام روی آوردند. این پژوهش بر آن است که با تکیه بر روش توصیفی ـ تحلیلی و مقایسه ­ای به بررسی و مقایسۀ کارکرد آرایة ایهام در طرح مسائل سیاسی و اجتماعی در غزلیات شاعران مذکور بپرازد تا اولا میزان تأثیر هجوم چنگیز و حکومت مغولان در این دوره بر مضمون رایج در غزلیات شان بازنموده شود و ثانیا برجسته­ ترین ایهام­ های غزلیات شاعران مذکور با کارکرد سیاسی و اجتماعی و وجوه تشابه و افتراق آن­ها شناخته شود. برآیند نهایی این تحقیق نشان می‌دهد که کاربست روش «ایهام» در بیان مسائل سیاسی و اجتماعی در غزلیات سعدی نسبت به غزلیات سیف تنوع و بسامد بیشتری دارد. بیشترین انتقادهای ایهام­ آمیز این دو شاعر متوجّه صاحبان قدرت است. از میان انواع ایهام، ایهام مجرّد و تناسب به ترتیب در غزلیات سعدی و ایهام تناسب و تضاد در غزلیات سیف از نمود بیشتری برخوردارند.

کلیدواژه‌ها

بدیع معنوی؛ ایهام؛ غزل؛ ستم؛ ریا؛ سعدی شیرازی؛ سیف فرغانی

مراجع

کتاب‌ها

قرآن کریم.

علی‌بن ابی‌طالب (1363) نهج‌البلاغه، ترجمۀ محمّدعلی شرقی، تهران: دارالکتب الاسلامیه.

انوشه، حسن و دیگران (1380) دانش‌نامه ادب فارسی، تهران: دانشنامه. تقوی، نصرالله (1317) هنجار گفتار، تهران: انتشارات چاپخانۀ مجلس.

پورنامداریان، تقی (1394) داستان پیامبران در کلیات شمس، تهران: سخن.

جوینی، عطاملک‌بن محمّد (1385) تاریخ جهانگشای جوینی، علّامه قزوینی، تهران: دستان.

حافظ، شمس‌الدیّن محمّد (1368) حافظ قزوینی- غنی، عبدالکریم جربزه‌دار، تهران: اساطیر.

خرّمشاهی، بهاءالدّین (1396) حافظ‌نامه، تهران: علمی و فرهنگی.

راستگو، سیّدمحمّد (1379) ایهام در شعر فارسی، تهران: سروش.

زاکانی، نظام‌الدّین عبید (1383) کلیات عبید زاکانی، تصحیح پرویز اتابکی، تهران: زوّار.

زرّین‌کوب، عبدالحسین (1374) از کوچۀ رندان، تهران: سخن.

سعدی، مصلح‌بن عبدالله (1385) کلیات سعدی، محمّدعلی فروغی، تهران: هرمس.

شمیسا، سیروس (1368) نگاهی تازه به بدیع، چاپ سوم از ویرایش دوم، تهران: میترا.

صفا، ذبیح‌الله (1391) تاریخ ادبیّات در ایران، 5 جلد، تهران: فردوس.

فرغانی، سیف‌الدّین محمّد (1364) دیوان سیف‌الدّین محمّد فرغانی، تصحیح ذبیح‌الله صفا، تهران: انتشارات فردوس.

قشیری، عبدالکریم‌بن هوازن (1385) ترجمۀ رسالۀ قشیریه، ترجمۀ عثمانی، تصحیح فروزانفر، تهران: علمی و فرهنگی.

واعظ کاشفی، میرزا حسین (1369) بدایع الافکار فی صنایع الاشعار، ویراسته میر جلال الدین کزازی، چاپ اول، تهران: نشر مرکز.

وحیدیان‌کامیار، تقی (1379) بدیع از دیدگاه زیبایی‌شناسی، تهران: سمت.

وطواط، رشیدالدّین محمّد (1362) حدایق‌السّحر فی دقایق‌الشّعر، عبّاس اقبال، تهران: طهوری.

همایی، جلال‌الدّین (1389) فنون بلاغت و صناعات ادبی، تهران: اهورا.

یوسفی، غلامحسین (1372) دیدار با اهل قلم، تهران: علمی.

مقالات

جوکار، نجف. (1387). عملکرد محتسب و بازتاب آن در برخی از متون ادب فارسی. پژوهشنامۀ علوم انسانی، (57)، 46- 23.

خدایی، عاطفه، نسرین فقیه‌ملک‌مرزبان. (1395). الگوی فرهنگی خشم و ترس در روایاتی از گلستان و کلیله و دمنه. بهار ادب، 9(3)،100- 81.

درّی، زهرا، زینب هادی. (1389). ابعاد مختلف نقد اجتماعی در دیوان سیف‌الدّین محمّد فرغانی. پژوهشنامۀ زبان و ادبیّات فارسی، 2(5)، 146- 119.

رستمیان، محمّدعلی. (1379). وظایف و مسئولیت‌های حاکم در نگاه علی(ع). حکومت اسلامی، (8)، 125- 98.

سرّامی، قدمعلی، دیار رفاعی. (1391). سیف فرغانی و انتقادهای اجتماعی. عرفانیّات در ادب فارسی، 3(12)، 28- 11.

شبان قوچان عتیق، کبری، طاووسی، محمود، ماحوزی، مهدی. (1399). تحلیل شگردهای هنری آیرونی در اشعار سعدی شیرازی. فصل‌نامه علمی تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)، 12(44)، 191-218. doi: 10.30495/dk.2020.676018

شفیعی‌کدکنی، محمدرضا. (1392). سعدی در سلاسل جوانمردان و مقالات دیگر. سعدی‌شناسی، 1(1)، 122- 111.

عقدایی، تورج. (1388). نقد اجتماعی و آسیب‌شناسی تصوّف در بوستان سعدی. عرفان، 5(19)، 73- 51.

غنی‌پور‌ملکشاه، احمد، سیّدمحسن مهدی‌نیاچوبی. (1390). سبک سعدی در ایهام‌سازی و گستردگی آن در غزلیات او. بهار ادب، 4(2)، 89- 75.

مشهدی، محمّدامیر، محمّدرضا مشهدی. (1389). ایهام در قصاید سیف فرغانی. ششمین همایش پژوهش‌های ادبی، 289-306.