بررسی و تحلیل دو کهن الگوی آنیما و آنیموس، در داستان های خسرو و شیرین و لیلی و مجنون نظامی

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 14، شماره 52، تیر 1401، صفحه 436-466   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2022.692046

نویسندگان

خدیجه مرتضایی¹؛ احمد حسنی رنجبر^{* 2}؛ مهدیه صالحی³

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

²استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

³دانشیار گروه روانشناسی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

چکیده

نقد کهن­ الگویی متون ادبی، از منظر انسان‌شناسی و معرفت‌شناسی از آن رو که عمق و ژرفای اندیشۀ شاعر یا نویسنده را نشان می‌دهد، نقدی ارزشمند به شمار می‌آید. نظامی، شاعر بزرگ ایرانی، جزو معدود داستان پردازانی است که بر ویژگی‌های روانی شخصیت‌های داستانش تأمل می‌کند و ایستایی و پویایی آنان را در پیوند با «آنیما و آنیموس»، توضیح می‌دهد. در این مقاله شخصیت‌های اصلی دو داستان، خسرو و شیرین و لیلی و مجنون، با بهره‌گیری از نظریۀ کهن الگویی یونگ، که خود بخشی از نظریۀ فردانیت اوست. برای بازنمود تأثیر طبیعت زنانۀ مردان و طبیعت مردانۀ زنان بر روان آنان، بررسی شده است. اطلاعات مربوط به موضوع با استفاده از روش کتاب‌خانه‌ای به دست آمده و سپس با بهره­ گیری از روش تحلیلی توصیف شده است. این دو داستان نشان می‌دهند که نظامی، بی آن که از نظریه های یونگ آگاهی داشته باشد، همسو با او، بر نقش زنان در ایجاد تحول در شخصیت مردان، تأکید ورزیده است. این پژوهش نشان می‌دهد که زنان داستان، شیرین و لیلی، البته با تفاوت‌های چشم‌گیری که در آن­ها دیده می‌شود، توانسته‌اند، مردان خود را چنان متحول نمایند که در انتهای داستان، به انسان‌هایی متفاوت با آن چه در آغاز بوده‌اند، تبدیل یابند.

کلیدواژه‌ها

آنیما و آنیموس؛ نظامی؛ خسرو و شیرین؛ لیلی و مجنون

مراجع

کتاب‌ها

افلاطون (بی‌تا) پنج رساله، مترجم محمود صناعی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

اوتادیه، ژان (1378) نقد ادبی در قرن بیستم، مترجم مهشید نونهالی، چاپ1، تهران: نیلوفر.

ایبرمز، ام اچ. هرفم، جفری گالت (1387) فرهنگ توصیفی اصطلاحات ادبی، مترجم سعید سبزیان، چاپ 1، ویراست 9، تهران: رهنما.

پاینده، حسین (1397) نظریه و نقد ادبی، جلد 1، چاپ اول، تهران: سمت.

پین، مایکل، (ویراستار) (1382) فرهنگ اندیشه انتقادی، مترجم پیام یزدان جو، چاپ 1، تهران: مرکز.

جعفری لنگرودی، محمد جعفر (1370) راز بقای ایران در سخن نظامی، چاپ 1، تهران: گنج دانش.

حمیدیان، سعید (1373) آرمان شهر زیبایی، چاپ 1، تهران: نشر قطره.

دوبوار، سیمون (1380) جنس دوم، مترجم قاسم صنعوی، چاپ 4، تهران: توس.

زرین کوب، عبدالحسین (1374) با کاروان حله، چاپ 5، تهران: جاویدان.

زرین کوب، عبدالحسین (1374) پیر گنجه در جستجوی ناکجا آباد، چاپ 2، تهران: سخن.

سعیدی سیرجانی، علی اکبر (1377) سیمای دو زن، چاپ 5، تهران: پیکان.

ستاری، جلال، (مترجم و مؤلف) (1366) رمز و مثل در روان کاوی، چاپ 1، تهران: توس.

شمیسا، سیروس (1378) نقد ادبی، چاپ 1، تهران: فردوس.

شوالیه، ژان، گربران، آلن (1378) فرهنگ نمادها، جلد3، مترجم سودابه فضایلی، چاپ 1، تهران: جیحون.

صفا، ذبیح الله (1362) تاریخ ادبیات در ایران، چاپ 6، تهران: فردوسی.

صنعتی، محمد (1383) تحلیل‌های روان‌شناختی در هنر و ادبیات، چاپ 2، تهران: نشر مرکز.

ع مبارز و دیگران (1360) زندگی و اندیشۀ نظامی، چاپ 2، تهران: توس.

غیاثی، محمد تقی (1382) نقد روان‌شناختی متن ادبی، چاپ 1، تهران: نگاه.

کالر، جاناتان (1382) نظریۀ ادبی، مترجم فرزانه طاهری، چاپ 1، تهران: مرکز.

کزازی، میرجلال‌الدین (1372) رؤیا، حماسه، اسطوره، چاپ 1، تهران: مرکز.

گورین، ویلفرد. ال و دیگران (1370) راهنمای رویکردهای نقد ادبی، مترجم زهرا میهن خواه، چاپ 1، تهران: اطلاعات.

لپ، اینیاس (1370) روان‌شناسی عشق ورزیدن، مترجمان کاظم سامی و محمود ریاضی، چاپ 3، تهران: چاپخش.

مورنو، آنتونیو (1380) یونگ خدایان و انسان مدرن، مترجم داریوش مهرجویی، چاپ 1، تهران: مرکز.

نظامی، الیاس بن یوسف (1385) خسرو و شیرین، به کوشش سعید حمیدیان، چاپ 7، تهران: قطره.

نظامی، الیاس بن یوسف (1369) لیلی و مجنون، به تصحیح برات زنجانی، تهران: دانشگاه تهران.

وبستر، راجر (1382) پیش درآمدی بر مطالعۀ نظریۀ ادبی، مترجم الهه دهنوی، چاپ 1، تهران: روزگار.

ولک، رنه و وارن، آوستین (1373) نظریۀ ادبیات، مترجمان ضیاء موحد و پرویز مهاجر، چاپ 1، تهران: علمی و فرهنگی.

هال، کالوین .اس و نورد بای، ورتون .جی (1375) مبانی روان‌شناسی تحلیلی یونگ، مترجم حسین مقبل، چاپ 1، تهران: جهاد دانشگاهی.

یاحقی، محمد جعفر (1399) فرهنگ اساطیر، چاپ 1، تهران: سروش.

یاوری، حورا (1387) روان‌کاوی و ادبیات، چاپ 1، تهران: سخن.

یونگ، کارل گوستاو (1377) انسان و سمبول‌هایش، مترجم محمود سلطانیه، چاپ 1، تهران: جامی.

یونگ، کارل گوستاو (1372) جهان‌نگری، مترجم جلال ستاری، چاپ 1، تهران: توس.