بررسی و تحلیل شیوه‌های اقتباس شاعران معاصر از ضرب‌المثل‌های اشعار حافظ

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 6، دوره 14، شماره 54، شهریور 1401، صفحه 123-152   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/pars.2022.692271

نویسندگان

آرمینه کاظمی سنگدهی^{* 1}؛ احمد گلی²؛ ناصر علیزاده خیاط³

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید مدنی آذربایجان(نویسنده مسؤول)

²استاد گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید مدنی آذربایجان

³استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شهید مدنی آذربایجان

چکیده

ضرب‌المثل‌ها آینة فرهنگ‌عامه هستند که سینه‌به‌سینه از نسلی به نسل دیگر انتقال می‌یابند و می‌توان با بررسی آن‌ها به شیوة تفکر و روح عامة یک سرزمین دست یافت. مضامین تعلیمی ضرب‌المثل‌ها بر عوام و خواص جامعه تأثیری بسزا دارد و شاید همین یکی از عوامل مهم ماندگاری آن طی قرون متمادی باشد. غزلیات حافظ سرشار از تمثیلات است. ایجاز زبان اشعار او سبب شده است مقبول طبع مردم صاحب‌نظر شود و هفت سده، در اذهان و زبان این مرزوبوم باقی بماند. در شعر معاصر چه از نوع نیمایی باشد یا غزل معاصر، الگوبرداری از زبان و اندیشة حافظ دیده می‌شود. در این پژوهش با مطالعة آثار هجده شاعر معاصر، انواع تأثیرپذیری و اقتباس از ضرب‌المثل‌های غزلیات حافظ در اشعار آنان، کشف و استخراج شده است؛ نیز وام‌گیری صریح و غیرصریح از 110 ضرب‌المثل غزلیات حافظ در اشعار آنان دیده می‌شود. نتایج به‌دست‌آمده نشان می‌دهد که مضامین اندرزگونه، توصیه‌های شاعرانه، تشویق، نهی و تحذیر ضرب‌المثل‌های دیوان حافظ در شعر معاصر بازآفرینی شده است. شاعر معاصر چه در محور فرم و صورت و چه از جنبة مضمون و محتوا، گاه به‌صورت نقل‌قولی شاعرانه برای بیان تأثرات و گاه به‌منظور نقد شرایط روزگار، از آموزه‌های نهفته در محتوای ضرب‌المثل‌های اشعار خواجه وام می‌گیرد و می‌کوشد با افزودن و یا اندک تغییراتی در واژگان، تمثیلات اشعار او را بازآفرینی کند.
 
 
 
 

کلیدواژه‌ها

حافظ؛ شعر معاصر؛ ضرب‌المثل؛ سنت‌گرایی و اقتباس؛ مضامین تعلیمی

مراجع

1. اخوان ثالث، مهدی (1378)، آخر شاهنامه، تهران: مروارید.
2. ــــــــــــــــــ (الف 1379)، ارغنون مجموعه شعر، تهران: مروارید.
3. ــــــــــــــــــ (ب 1379)، از این اوستا (مجموعه شعر 1339-1344)، تهران: مروارید.
4. ــــــــــــــــــ (1357)، زمستان، مجموعه شعر، تهران: زمستان.
5. اصفهانی، ژاله (1384)، مجموعه اشعار، تهران: نگاه.
6. امین‌پور، قیصر (1388)، مجموعه کامل‌اشعار، تهران: مروارید.
7. بهبهانی، سیمین (1388)، مجموعه اشعار، تهران: نگاه.
8. بهمنی، محمدعلی (1389)، مجموعه اشعار، تهران: نگاه.
9. حافظ، شمس‌الدین (1390)، دیوان خواجه شمس‌الدین محمد حافظ شیرازی به اهتمام محمد قزوینی و دکتر قاسم غنی، چاپ دهم، تهران: زوّار.
10. حمیدیان، سعید (1392)، شرح شوق: شرح و تحلیل غزل‌های حافظ، تهران: قطره.
11. رحمانی، نصرت (1399)، مجموعه اشعار، تهران: نگاه.
12. رؤیایی، یدالله (1387)، مجموعه اشعار، تهران: نگاه.
13. زرین‌کوب، عبدالحسین (1374)، از کوچه رندان، تهران: سخن.
14. سهیلی، مهدی (1370)، چه کنم، دلم که از سنگ نیست: مجموعه شعر، تهران: پوپک.
15. شاملو، احمد (1389)، مجموعه اشعار، تهران: نگاه.
16. شایگان‌فر، محمدرضا (1386)، نقد ادبی، تهران: نشر دستان.
17. شفیعی کدکنی، محمدرضا (1376 الف)، آیینه‌ای برای صداها: هفت دفتر شعر، تهران: سخن.
18. ـــــــــــــــــــــــــ (1376 ب)، هزارة دوم آهوی: کوهی پنج دفتر شعر، تهران: سخن.
19. صالحی، سیّد علی (1385)، مجموعه اشعار (دفتر یکم)، تهران: نگاه.
20. فرخزاد، فروغ. (1398)، مجموعه سروده‌ها، تهران: شادان.
21. فومنی، شیون (1394)، از تو برای تو، تهران: ثالث.
22. ـــــــــــــ (1373)، یک آسمان پرواز، رشت: مؤلف.
23. مصدق، حمید (1389)، مجموعه اشعار، تهران: نگاه.
24. معیری، رهی (1390)، مجموعه اشعار، تهران: نگاه.
25. مشیری، فریدون (1380)، بازتاب نفس‌صبحدمان: کلیات اشعار فریدون مشیری، تهران: چشمه.
26. مکاریک، ایرناریما (1384)، دانشنامه نظریه‌های ادبی‌معاصر، ترجمة مهران مهاجر و محمد نبوی، تهران: آگه.
27. منزوی، حسین (1388)، مجموعه اشعار به کوشش حسین فتحی، تهران: نگاه.
28. موسوی، میر نعمت‌الله (1382)، فرهنگ بدیعی، تبریز: احرار.
29. میر صادقی، میمنت (1376)، واژه‌نامه هنر شاعری، تهران: مهناز.
30. نادرپور، نادر (1354)، فنون بلاغت و صناعات ادبی، تهران: توس.