اشعارعربی‌حافظ؛ با تکیه بر مضامین مشترک و اثرپذیری از ابن فارض

فصلنامه تخصصی زبان و ادبیات فارسی

مقاله 4، دوره 17، شماره 27، آذر 1400، صفحه 39-52   

نوع مقاله: مقاله مروری

نویسندگان

فرود کشاورز بیضایی^{* 1}؛ مهدی ظرافت کار²؛ محمد کشاورز بیضایی³

¹دانشجوی دکتری رشتۀ زبان و ادبیات فارسی، واحد شیراز، دانشگاه آزاد اسلامی، شیراز، ایران

²استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد شیراز، دانشگاه آزاد اسلامی، شیراز، ایران

³دانش‌آموختهْ دکترای تاریخ ایران دورهْ اسلامی، دانشگاه تبریز

چکیده

حافظ به زبان عربی اهتمّام داشته با آن که به هیچ دیار عربی سفر نکرده و به زبان محاوره عرب دسترسی نداشته؛ گاه با مجالست درمحافل­ حاکمان عرب­نژاد و بیشتر به کمک واژگان علوم قرآنی­که عمدتاً ازکتب مکتب­خانه­ها فراگرفته خلاءهای زبانی را در ساختار شعری­اش پر می­کند. مشخصۀ دیگر او بهره­مندی از اشعار شاعران عرب زبان است ­که طبعاً در قالب صنایع شعری؛ تضمین؛ ملعمات؛ ضرب المثل­ها و اشکالی از اقتباسات شعری در ابیات او نمود پیدا­ می­کنند از آنجا که اثرپذیری­ها بیشتر در قالب تقلید و یا اقتباسات به زبان دیگر خودش را نشان می­دهد این بررسی به شواهد شعری­ با رویکرد مقایسه تطبیقی و توصیفی به مستندات تحلیلی­ در مضامین و اشعار عربی حافظ می­پردازد. یافته­ها نشان­می­دهند حافظ با مطالعه دواوین عرب­­زبان؛ مضامین مشترک و رگه­های از اثرپذیری و نشانه­های از بینامتنی را از خود به­جای گذاشته است. میزان عشق و علاقه­مندی خود را به ابن فارض و به تأسی از او متقابلاً از علی(ع) پنهان نکرده است. تأثرات گاهی به ­صورت لغوی و آنگاه که شدّت و قوّت پیدا می­کند ترجمه­گونه، تقلیدی با تعمیم دهی ­و تلفیق و ­ترکیب واژگان و یا تغییرات جزئی است و ­­اغلب مضامین مشترک را شامل می­شود. در کنار غزل­های عربی گاه ابیات فارسی متضمن هم و در یک­ معنا و مفهوم هستند. حافظ در اقتباسات مضامین تازه و بدیعی را به­نام خود خلق می­کند و بیش از هر شاعر دیگری، درهمۀ ابعاد­شعری از ابن فارض مصری متأثر بوده است.

کلیدواژه‌ها

اثرپذیری؛ مضامین مشترک؛ اشعارعربی؛ حافظ؛ ابن فارض