عوامل ایجاد شوک‌های قیمت نفت با تاکید بر رفتار تولیدکنندگان بزرگ

مدلسازی اقتصادی

مقاله 4، دوره 16، شماره 57، خرداد 1401، صفحه 49-65   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/eco.2022.1951429.2621

نویسندگان

جلال دهنوی^{* 1}؛ میر حسین موسوی²

¹استادیار گروه آموزشی اقتصاد، دانشگاه الزهراء (س)

²دانشیار گروه اقتصاد، دانشگاه الزهراء (س)

چکیده

هدف مقاله عرضه رهیافتی نوین برای بررسی شوک­های قیمت نفت و بالطبع، تببین بهتر جنگ­های نفتی است. برای دست‌یابی به هدف، مدل خودرگرسیون برداری ساختاری مبتنی بر مدل کیلیان (2009) با هدف مدل­سازی شوک­های بازار نفت طی دوره زمانی 1985 - 2019 استفاده شده است. نتایج نشان داد جنگ قیمتی اخیر، به‌دلیل رشد قابل­توجه عرضه نفت آمریکا (شوک عرضه) و هم‌زمانی آن با شیوع ویروس کرونا (شوک تقاضا) باعث کاهش شدید قیمت نفت و کوتاه شدن دوران جنگ قیمتی بوده است.

کلیدواژه‌ها

طبقه‌بندی JEL: C18؛ Q32؛ Q43 واژگان کلیدی: شوک‌های نفتی؛ شوک عرضه؛ شوک تقاضا؛ مدل خودرگرسیون‌ برداری ساختاری (SVAR)؛ جنگ قیمت نفت

اصل مقاله

1.‌ مقدمه

پس از سال 1980 «بازار نفت» تحت تأثیر شوک­های هم‌زمان تقاضا و عرضه قرار گرفته است. همه‌گیری کوید 19 در سمت تقاضا موجب ایجاد جنگ قیمتی در سمت عرضه بین کشورهای عربستان، آمریکا، روسیه و حتی برخی از اعضای اوپک شده است. پیامد این عوامل، سقوط قیمت نفت طی سال­های 2018 - 2020 بوده است. سقوط شدید قیمت­ها طی سال­های 2018 - 2020  (که باعث کاهش شدید قیمت از 70 دلار به 21 دلار شد) کنجکاوی محققان را به‌سوی بازار نفت و دلایل موجد این شوک‌ها برانگیخته است.شوک اخیر را برخلاف شوک‌های پیشین نمی­توان تنها با عوامل «سمت عرضه» تبیین کرد و کاهش شدید قیمت نفت متاثر از شوک هم‌زمان عرضه، تقاضای اقتصاد جهانی و شوک­های خاص بازار نفت است. شواهد تجربی و ادبیات نظری مرتبط نشان می‌دهد شوک­های عرضه و تقاضا مشابه نیستند و همچنین، از نظر اندازه و مدت زمان اثرگذاری، اثر یکسانی بر قیمت نفت ندارند. افزون‌بر شوک­های عرضه و تقاضا، بازار نفت از شوک­های فناوری نیز تاثیر می‌پذیرد. بیش از همه، گرم شدن کره زمین تهدیدی جدی‌ دانسته شد که به افزایش سرمایه­گذاری در منابع انرژی‌های تجدیدپذیر منجر شده است؛ به‌طوری که هزینه تولید انرژی­ از منابع تجدیدپذیر از سال 2000 به‌طور چشم‌گیری کاهش‌یافته و اکنون، تقریباً با سوخت­های فسیلی قابل رقابت است؛ به‌عنوان مثال، از نظر صاحب‌نظران، تولید برق حاصل از انرژی بادی نسبت به تولید برق حاصل از سوخت‌های فسیلی، هزینه کمتری دربر داشته است.[1] در این مقاله سعی می‌شود با بررسی مطالعات پیشین، رهیافت جدیدی برای مطالعه شوک­های قیمت نفت و تببین بهتر جنگ­های قیمتی نفت عرضه شود. نظر اصلی (= چهارچوب نظری)[2] این مقاله از مدل بسط‌یافته کیلیان[3] (2009) اقتباس‌یافته و متناسب با تحولات اخیر، اصلاح و تعدیل شده است. کیلیان در این اثر[4]، بر اهمیت شناسایی مفروض‌های تعیین اثر علّی شوک­های بازار نفت تاکید کرده است. در این مقاله، عوامل اثرگذار بر قیمت نفت به سه‌دسته منقسم شده است: 1) شوک­های ناشی از اختلال در عرضه جهانی نفت [شوک‌های عرضه نفت]؛ 2) شوک به فعالیت اقتصادی واقعی جهانی [شوک تقاضای کل] و در نهایت، 3) شوک­های خاص بازار نفت. کیلیان دریافته است شوک‌های تقاضا در بازار نفت، قوی­تر و پایدارتر و شوک­های سمت عرضه، ملایم‌تر و زودگذرتر هستند. پس از کیلیان مطالعات مختلفی در این حوزه انجام شده که از مهم­ترین آنها، مطالعه فتوح و اکونومو[5] (2019) است. در این پژوهش، نویسندگان شوک­های اثرگذار بر قیمت نفت را به چهار گروه اصلی تقسیم کرده‌اند که عبارتند از: 1. شوک‌های عرضه ژئوپلیتیکی (یا برون‌زا): اختلالات غیرمنتظره در تأمین که به‌دلیل تحولات اقتصاد سیاسی و ژئوپلیتیک ایجاد می­شود؛ 2. شوک‌های­ عرضه درون‌زا که به‌دلیل تصمیمات تولیدی تولیدکنندگان نفت شامل توانایی و یا تمایل آنها به کاهش عرضه نفت با هدف کنترل قیمت­ها ایجاد می­شود؛ 3. شوک­های تقاضای نفت که در پاسخ به تغییرات آنی در مصرف نفت و توام با نوسانات چرخه تجارت جهانی ایجاد می‌شود و 4. شوک‌های تقاضای احتمالی که ناشی از رفتار آینده­نگرانه فعالان بازار و نیز تغییر تقاضای احتیاطی است. در این مقاله با استفاده از مدلی تجربی، متغیرهای اصلی توضیح­دهنده نوسانات قیمت نفت بررسی می­شود. در بخش تقاضای انرژی، این مقاله بر روند تکنولوژیکی تمرکز دارد که تقاضا برای سوخت‌های فسیلی و به‌ویژه، نفت را کاهش داده است. افزون‌بر این، رفتار سه تولیدکننده بزرگ نفتی (تولیدکننده بیش از 35 درصد نفت جهان هستند) که برحسب تجربه تاریخی، به جنگ قیمتی منجر شده است، بررسی گردد. در ادامه، ساختار مقاله به شرح زیر سازماندهی می‌شود: پس از مقدمه، در بخش دوم، ادبیات موضوع مرور می‌شود. در بخش سوم، مدلی متناسب با ادبیات موضوع و با درنظر گرفتن تحولات اخیر بازار نفت بسط می‌یابد؛ در بخش چهارم، مدل، تصریح و تفسیر می‌شود. در پایان، نتیجه‌گیری ارائه می‌شود.  

2.‌ مروری بر ادبیات

-‌ جنگ قیمت نفت

طی دهه آینده، انتظار می­رود کیک مصرف انرژی به رشد خود ادامه دهد؛ اما، نه لزوماً به همان سرعت قبلی. رابطه مستقیم تولید ناخالص داخلی و مصرف انرژی، که تا دهه 1970 تنگاتنگ بود، در طول پنج‌دهه گذشته ضعیف شده است. رشد سرانه می‌تواند بدون افزایش مصرف سرانه انرژی ادامه یابد. همچنین، جمعیت به همان سرعتی که در اوج افزایش قرن بیستم میلادی رشد کرد، دیگر رشد نخواهد کرد (اکونومیست[6]، 2020). جنگ قیمت نفت که موجب کاهش شدید قیمت نفت شده است، پرسش‌هایی از این دست را برمی‌انگیزد: جنگ قیمت نفت بین عربستان و روسیه، چه مدت می­تواند استمرار یابد؟ و دیگر اینکه، اهداف چنین جنگ‌هایی چیست؟ اگر از منظر تاریخی نگریسته شود، طولانی بودن مدت جنگ قیمتی محتمل‌تر است. در طول تاریخ، بازار نفت، پنج جنگ قیمتی را تجربه کرده است. این مقاله بر چهار جنگ (به‌استثنای جنگ قیمتی 1975[7]) متمرکز است که فقط در سمت عرضه هستند و توسط عربستان سعودی آغاز شده است. مدت زمان جنگ­های قیمتی گذشته، حداقل یک‌سال بوده که در آنها، سطح قیمت‌ها پنجاه درصد کاهش یافته است. برخلاف جنگ­های قیمتی گذشته، جنگ قیمتی اخیر تنها به‌دلیل رقابت‌های عرضه بین اعضای اوپک نبوده و بلکه در پاسخ به تولیدکنندگان بزرگ غیراوپکی شامل آمریکا و روسیه بوده است. در ادامه، جنگ­های قیمت نفت به‌اختصار بررسی می‌شود. نخستین جنگ قیمتی، سیزده‌ماه به‌طول انجامیده است. در ژوئن 1985 عربستان سعودی به کشورهای اوپک هشدار داد که کشورش، از این‌پس، دیگر، کاهش تولید را بر دوش نخواهد کشید و در ماه نوامبر، در پاسخ به تخطی اعضای اوپک از سهمیه­های تولیدی خود، عرضه نفت خود را به‌شدت افزایش داد؛ این اقدام موجب شد، قیمت نفت از 31 دلار در هربشکه به 75/9 دلار در هربشکه برسد. پس از شش‌ماه، به‌دلیل تهدید نامزدهای ریاست جمهوری آمریکا مبنی‌بر اینکه بر واردات نفت، مالیات وضع خواهند کرد، صلح در دسامبر 1986 برقرار شد. جنگ قیمتی دوم که هفده‌ماه به‌طول انجامید، در نوامبر 1997 آغاز شد. در این زمان، عربستان سعودی تولید خود را برای مبارزه با ونزوئلا، که تلاش می­کرد سهم بیشتری از بازار ایالات متحده را به‌دست آورد، افزایش داد. قیمت نفت از حدود 20 دلار در هربشکه به کمتر از 10 دلار کاهش یافت و صلح تا آوریل 1999 برقرار نشد. جنگ قیمتی سوم به مدت زمان بیست دوماه در نوامبر 2014 با نشست اوپک در وین آغاز شد. عربستان سعودی که از کشورهای غیراوپک، به‌ویژه روسیه و آمریکا که از سیاست­های کاهش عرضه اوپک برای افزایش سهم بازار خود استفاده می­کردند، خسته شده بود و نگران تأثیر انقلاب شیل ایالات متحده بود، سیاست پمپاژ نفت را در پیش گرفت. قیمت نفت از حدود 100 دلار در هربشکه به 88/27 دلار رسید. پس از توافق با روسیه در 2016 تولید کاهش یافت و جنگ به پایان رسید. در نمودار (1) میزان تولید نفت این سه کشور نشان داده شده است.  نمودار 1. روند تولید سه کشور اول تولیدکننده نفت در جهان (ارقام: 1000 بشکه در روز)منبع: بررسی آماری انرژی جهان، BP، 2020  جنگ قیمتی چهارم، در پایان 2019 آغاز شد و نبرد، برخلاف جنگ­های گذشته - که قیمت‌ها طی ماه­ها به آرامی کاهش می­یافت- به‌سرعت سقوط کرد و طی چند روز بیش از 35 درصد کاهش یافت. با این حال، عربستان سعودی امیدوار است تاکتیک­های جدید شوک و وحشت و کنترل بازار را به‌سرعت کوتاه کند؛ به‌طوری که همه بازیکنان باید زودتر به مذاکرات کاهش تولید بازگردند (مدت زمان جنگ­های نفتی در نمودار (2) نشان داده شده است).  

 

نمودار 2. مدت زمان جنگ­های نفتی و قیمت نفت

منبع: بررسی آماری انرژی جهان، BP، 2020 نکته مهم در مورد جنگ­های قیمت نفت آن است که در زمان بروز جنگ­های نفتی، راهبرد تولید کشورهای بزرگ تغییر می­کند و به افزایش تولید با اهدافی از قبیل جبران کسری بودجه، افزایش سهم در بازار، تنبیه سایر تولیدکنندگان و نظایر آن مباردت می‌ورزند. با توجه به نمودار (1) افزایش میزان تولید نفت سه کشور بزرگ تولیدکننده طی سالهای 1986-1985، 1999-1997، 2016-2014 و 2020-2019 مشهود است. 

-‌ پیشینه تحقیق

از 1970 و هم‌زمان با شوک نفتی اول، علاقه به درک علل و پیامدهای شوک قیمت نفت باعث شکل­گیری مطالعات گسترده­ای در این حوزه شد. البته، شوک دوم نفتی در 1979 باعث رشد بیشتر مطالعات در این حوزه شد. اهمّ دلایل شکل­گیری شوک قیمت نفت در دهه 1970 براساس مطالعات پیشین، خروج اقتصاد آمریکا از رکود اقتصادی، افزایش نرخ تورم در این کشور، کاهش بهره­وری عوامل تولید در این کشور و نهایتا، رکود تورمی و البته تحریم اعراب، سیاست گذاری‌های کارتلی اوپک، انقلاب ایران و جنگ ایران و عراق اظهار شده است (لدوک وسیل[8]، 2004؛ کیلیان، 2014؛ همیلتون[9]، 2003 و 2009). در دهه 1990 اگرچه قیمت نفت با نوساناتی همراه بود؛ اما تا 2003 چندان توجهی نمی‌شد، در این سال و همراه با افزایش قابل­توجه قیمت­ها، مطالعات دوباره رشد چشم­گیری پیدا کردند. رکود سال‌های 2008 و 2020 باعث علاقه مجدد به انجام مطالعات بیشتر در این حوزه شده است که مهم­ترین دلیل آن، تفاوت در چگونگی شکل­گیری شوک­های قیمتی نفت در سال­های اخیر و نیز بازیگران بازار نفت است. دلایل مختلفی در مطالعات پیشین در رابطه با شوک­های قیمتی یادشده است که در ادامه به‌ایجاز، بررسی و دسته­بندی می‌شود. دسته اول مطالعات مربوط به شوک­های سمت عرضه است. در این مطالعات، مهم­ترین دلایل ایجاد شوک­های قیمتی عوامل سمت عرضه شناخته شده و نویسندگان با ذکر مثال­های متعددی از قبیل جنگ یام‌کیپور (در سال 1973)، تحریم نفتی اعراب (1974-1973)، انقلاب ایران (1979-1978)، جنگ ایران و عراق (1988-1980)، جنگ خلیج فارس (1991-1990)، بحران ونزوئلا (2002)، جنگ عراق (2003)، بهار عربی (2011) و تحریم­های ایران و بررسی روند تغییرات قیمت­ها در این دوران سعی در اثبات این ادعا دارند (همیلتون، 2003؛ کیلیان 2008 ب و بارسکی، کیلیان[10]، 2002 و دودلاک[11]، 2018). دسته دوم از مطالعات به بررسی شوک­های سمت تقاضا پرداخته و مهم­ترین دلایل شکل­گیری شوک­های قیمت نفت را شوک­های سمت تقاضا و هم‌زمان با ادوار سیکل­های تجاری می­داند. هم‌زمان با تغییرات در رشد اقتصادی کشورها انتظار می­رود که مصرف نفت به‌دلیل کاهش در مصرف فرآورده­های نفتی مانند بنزین، گازوئیل، نفت کوره، نفت سفید و سوخت جت کاهش یابد. برای مثال، کیلیان (2009 ب)  نشان می­دهد بیشترین نوسانات بزرگ و بادوام در قیمت نفت از دهه 1970 به‌دلیل نوسانات و شوک­های سمت تقاضا بوده و شوک­های سمت عرضه اثر کوچک و زودگذری دارند. مطالعات دیگری از جمله کرهلیک و بارونی[12]، 2017 و جبرئیل، چاودوری و محدث[13] 2020 به نتایج مشابهی رسیده­اند.این واقعیت که اختلالات عرضه نفت از نظر تاریخی تأثیرات کمی بر قیمت واقعی نفت داشته است، به این معنا نیست که وقایع سیاسی در نقاط مختلف جهان از جمله خاورمیانه و ونزوئلا مهم نیستند؛ زیرا چنین رویدادهایی ممکن است تأثیر مهمی بر قیمت نفت داشته باشند. درواقع، شوک‌های سیاسی باعث تغییر انتظارات در مورد کمبودهای آینده عرضه نفت نسبت به تقاضای نفت می­شود و از این‌رو، کشورهای واردکننده نفت شروع به تقاضا برای نفت با هدف ذخیره­سازی و افزایش منابع راهبردی می­کنند. توجه به شوک­های اقتصادی- سیاسی و تغییر در انتظارها، هم‌زمان با بهار عربی آغاز شد و مطالعات این حوزه طی چند سال اخیر رشد فزاینده­ای داشته است (نیتل و پیندایک[14]، 2013 ؛ کیلیان و لی[15]، 2014؛ چاتزیآنتونیو، فیلیپیدیس، فیلیس و گابائر[16]، 2021).طی سال­های اخیر، در مورد اثرگذاری فعالیت­های سفته­بازانه در بازارهای آتی (کاغذی) نفت خام بر قیمت نفت بین سال­های 2003 - 2008 مطالعات زیادی انجام شده است. فرضیه  اصلی این مطالعات، رابطه علّی بین قیمت­ نفت در بازارهای آتی و قیمت نقدی نفت است که در بیشتر آنها، فرضیه یادشده تایید شده است (فتوح و مهادوا[17]، 2013؛ فتوح، کیلیان و مهادِوا[18]، 2013؛ نیتل و پیندایک[19]، 2013). نکته قابل تامل در مورد همه این مطالعات آن است که در مورد میزان اثرگذاری فعالیت­های سفته­بازانه بر قیمت­های فیزیکی نفت یا بحث نشده است و یا آثار اندکی شناسایی شده است.

یکی دیگر از عوامل اثرگذار بر قیمت نفت که به کرات در مطالعات مختلف پس از سال 1973 به آن اشاره‌شده، اثرگذاری اوپک و مهم­ترین عضو آن عربستان (ناکو و نونو[20]، 2013) بر قیمت نفت است. در این گروه از مطالعات اوپک به‌عنوان یک کارتل مورد بحث قرار گرفته است که سعی در حداکثر کردن سود (عمدتا از طریق افزایش قیمت) دارد (گرین و پورتر[21]، 1984؛ آلموگیرا، کریستوفر و هره­را[22]، 2011). البته هیچ مدرکی وجود ندارد که اوپک تاکنون توانسته باشد به‌تنهایی قیمت نفت را افزایش دهد، همچنین، شواهدی وجود ندارد که اوپک توانسته باشد از پایین آمدن قیمت نفت به پایین‌ترین سطح جلوگیری کند (رازک و میشیکا[23]، 2019).

«انحصار چندجانبه»[24] به وضعیتی گفته می‌شود که در آن تعداد فروشندگان (خریداران) بیش از یک باشد و همچنین، تعداد آنها آنقدر زیاد نباشد که رفتار هریک در مورد تعیین قیمت و مقدار بر سود دیگران تاثیرگذار نباشد. از آنجا که در بازار انحصار چندجانبه رفتار هریک از بنگاه‌ها بر دیگری تاثیرگذار است، درنتیجه، روش‌های رسیدن به قیمت و مقدار تعادلی معادل حداکثر سود، با توجه به تعداد فروشندگان، ساختار بازار، اطلاعات دردسترس و بسیاری عوامل دیگر متغیر است. روش­های مختلفی برای پیش­بینی مقادیر تولید و قیمت­گذاری کالاها و خدمات در بازارهای انحصار چندجانبه اشاره شده است که از میان روش­های مختلف رایج­ترین آنها، پیش­بینی جنگ قیمتی توسط اجورث[25] است.

اجورث، نوعی از ساختار بازار انحصار چندجانبه را درنظر می‌گیرد که اگر در آن دوبنگاه وجود داشته باشند، ابتدا بنگاه نخست بر اساس شرط تعادل که از برقراری تساوی میان هزینه نهایی و درآمد نهایی به‌دست می‌آید، قیمت‌گذاری کرده و سود خود را حداکثر می‌کند. سپس بنگاه دوم، قیمتی پایین‌تر را برای محصول خود برمی‌گزیند تا سهم بیشتری از بازار را تصاحب کند. این کار بنگاه دوم موجب بروز جنگ قیمتی شده و تا رسیدن قیمت دو بنگاه به محل تلاقی منحنی‌های هزینه نهایی و تقاضای دو بنگاه کاهش می‌یابد. پس از رسیدن به این نقطه، مجدداً یکی از بنگاه‌ها قیمت را افزایش داده و بنگاه دیگر نیز این کار تکرار می‌کند و این روند افزایش و کاهش قیمت در بازه مشخص‌شده ادامه می‌یابد (شاکری، 1395).

در نمودار (3) هزینه نهایی تولید نفت در کشورهای مختلف نشان داده شده است. براساس آمارهای این نمودار هزینه نهایی تولید نفت در عربستان صعودی نسبت به سایر کشورهای جهان کمتر است و این کشور قدرت بیشتری در جنگ­های نفتی دارد.

 

 

نمودار 3. هزینه نهایی تولید نفت در کشورهای مختلف (دلار به‌ازای بشکه)

منبع: آژانس بین­المللی انرژی، 2020

 

3.‌ تصریح مدل

براساس مباحث نظری مورد اشاره در بخش­های قبل و به منظور مدل­سازی جنگ قیمتی برای هریک از سه تولیدکننده بزرگ، مدل به شکل زیر تصریح می‌شود.

(1)

، نشان­دهنده میزان تولید بازیگران راهبردی در بازار نفت یعنی آمریکا (با سهم 9/17 درصد)، عربستان سعودی (با سهم /12 درصد) و روسیه (با سهم 4/12 درصد) است که در مجموع 4/42 درصد از نفت جهان را تولید می­کنند (بریتیش پترولیوم[26]، 2020).  

بنابراین، با توجه به سهم این کشورها در بازار نفت، هرسه بازیگران راهبردی هستند که تصمیمات تولید آن­ها هم بر بازار نفت و هم بر رفتار دو بازیگر دیگر اثر می­گذارد. در این مقاله سعی‌شده است تا یک مدل کاربردی به‌منظور بررسی رفتار هریک از سه بازیگر راهبردی و در حضور سایر شوک­ها ارائه شود. ، میزان تولید هریک از کشورهای راهبردی در دوره قبل است. ، برای هریک از تولیدکنندگان نشان­دهنده میزان تولید سایر تولیدکنندگان راهبردی است (به عنوان مثال در صورتی که میزان تولید نفت عربستان مطالعه شود، این متغیر نشان­دهنده مجموع تولید نفت روسیه و آمریکا است). ، نشان­دهنده میزان تولید سایر کشورهای جهان است. ، نشان‌دهنده عوامل سمت تقاضای واقعی (مثل تولید ناخالص داخلی جهان، شوک­های سمت عرضه ( )، شوک­های سمت تقاضا ( )، سهم انرژی­های تجدیدپذیر از سبد انرژی اولیه در جهان ( ) و مجموعه­ای از متغیرهای دامی شامل وقایع ژئوپلتیک، تصمیمات اوپک در مورد عرضه آتی نفت خام، انقلاب نفت شیل و توافق زیست­محیطی پاریس ) است. برای برآورد مدل (1) می‌توان از یک مدل خطی و یا لگاریتم خطی استفاده کرد. به‌هرحال، برای سهولت در تفسیر نتایج به‌دست­آمده در این مقاله از یک مدل لگاریتمی به شرح معادله (2) استفاده می­شود.

(2)

که در این معادله   =  و =  است.

مشابه مدل ارائه­شده توسط کیلیان (2009) از یک مدل خودرگرسیونی برداری ساختاری (SVAR)[27] به شرح معادله (3) برای استخراج شوک‌های سمت عرضه ( ) و تقاضا ( ) استفاده می­شود:

(3)

,

در این معادله رشد تولید نفت جهان و  قیمت واقعی نفت خام است. ماتریس   بیانگر اثرات هم‌زمان متغیرهای وارد شده در بردار  بر همدیگر است و ساختاری بازگشتی دارد (لوپتکل[28]، 2005). شکل خلاصه‌شده جملات خطاها را می­توان به‌صورت ( ) تجزیه کرد و شکل مبسوط آن به شرح معادله (4) است.

(4)

در معادله (2) مجموعه­ای از متغیرهای غیرقابل مشاهده وجود دارد که بر رفتار هرسه بازیگر راهبردی در بازار نفت اثر می­گذارد. اثر این متغیرها به ناچار به‌عنوان جز اخلال ( ) در مدل درنظر گرفته شده است. از این‌رو، می­توان انتظار همبستگی بالایی بین اجزای اخلال داشت. زلنر [29](1962) بحث می­کند که در چنین شرایطی کاراترین روش برای برآورد متغیرهای مدل، استفاده از رگرسیون­های به‌ظاهر نامرتبط[30] (از این به بعد SUR) است. با بهره­گیری از مدل SUR را می­توان به شرح معادله (5) بازنویسی کرد.

(5)

این معادله را می­توان در فرم ماتریسی و به‌صورت معادله (6) به اختصار بیان کرد.

(6)

+

در این حالت، ماتریس واریانس-کوواریانس اجزای خطا به صورت معادله (7) است.

(7)

=

 

با در نظر گرفتن معادله (7)، ضرایب معادله (5) از طریق رابطه (8) به‌دست می­آید.

(8)

=

 

4.‌‌ برآورد مدل

-‌ داده­هاآمار مربوط به تولید نفت خام، قیمت نفت و سهم انرژی­های تجدیدپذیر از کل انرژی اولیه از آمارهای منتشره توسط شرکت بریتیش پرتولیوم (BP)[31] استخراج شده است. تولید ناخالص داخلی جهان و شاخص ضمنی قیمت[32] از بانک اطلاعاتی و داده­ای بانک جهانی[33] استخراج شده است. نتایج تحلیل توصیفی داده­ها و متغیرها برای دوره 2019-1985 در جدول (1) ارائه شده است. افزون بر این، براساس نتایج آزمون دیکی- فولر تعمیم یافته (ADF)[34] با لحاظ شکست ساختاری همه متغیرها در سطح مانا هستند؛ به عبارت دیگر، همه­ متغیرها انباشته از درجه صفر هستند.   

جدول 1. نتایج آمار توصیفی

متغیر	تولید نفت عربستان	تولید نفت روسیه	تولید نفت آمریکا	تولید نفت جهان	سهم انرژی­های تجدیدپذیر از کل انرژی اولیه مصرفی	تولیدناخالص داخلی جهان	قیمت اسمی نفت خام (برنت)
واحد	هزار بشکه در روز				درصد	به تریلیون دلار سال 2020	دلار به ازای هر بشکه
	OPSA	OPRU	OPUS	WOP	SRE	WGDP	NOP
میانگین	318/8665	95/9292	77/9076	62/69878	008/0	92/4	787/35
حداکثر	11998	11416	12781	64/91732	033/0	49/8	06/100
حداقل	3061	6062	6783	87/53553	001/0	44/2	9/1
انحراف معیار	62/2107	01/1803	05/1472	68/10686	008/0	81/1	775/27
آزمون ریشه واحد دیکی- فولر تعمیم یافته با یک نقطه شکست[35]	I(0) *** 97/6-	I(0) *** 87/5-	I(0) ** 63/4-	I(0) ** 86/4-	I(0) *** 06/5-	I(0) *** 36/7-	I(0) *** 35/5-

^*** و ^** به‌ترتیب، نشان­دهنده معناداری در سطوح 99 درصد و 95 درصد هستند.

منبع: یافته­های تحقیق

 

-‌ استخراج شوک‌هاروند شوک­های عرضه و تقاضای نفت و نیز شوک­های ناشی از تحولات اقتصاد کلان براساس مدل کیلیان (2009) و مدل توسعه‌یافته در بخش قبل استخراج شده است. نمودار (4) نشان­دهنده روند زمانی شوک­های ساختاری استخراج‌شده با توجه به رابطه (4) است.

 

شوک عرضه نفت

 

شوک تقاضای کل

نمودار 4. روند تاریخی شوک­های ساختاری (2019-1985)

منبع: نتایج تخمین.

 

شوک تقاضای نفت

 

 

نمودار 4. روند تاریخی شوک­های ساختاری (2019-1985)

محور عمودی میزان شوک و محور افقی سال است.

منبع: نتایج تخمین

 

-‌ تحلیل توابع عکس‌العمل تحریک (آثار کوتاه‌مدت)در این بخش پاسخ تولید جهانی نفت، سطح فعالیت­های حقیقی و قیمت حقیقی نفت خام به شوک­های عرضه و تقاضا در بازار نفت خام مطالعه شده است (نمودار 5). نتایج نشان می‌دهد یک شوک عرضه غیرمنتظره اثری ناگهانی، بزرگ و ماندگار بر تولید نفت دارد که به‌تدریج اثر آن کاهش می­یابد. این اثر برگرفته از این واقعیت در بازار نفت است که قراردادهای نفت در یک منطقه از جهان منجر به رشد تولید در سایر مناطق می­شود. این نتیجه برخلاف یافته­های کیلیان (2009) است که دلیل آن در نظر گرفتن یک دوره طولانی­تر و درنتیجه، انعکاس آخرین تحولات بازار نفت است. شوک­های عرضه اثری کوچک و گذرا و البته به لحاظ آماری معناداری بر قیمت نفت برای مدتی معادل سه سال دارند. این مسئله را اینگونه می­توان توضیح داد که شوک­های منفی عرضه نفت به سرعت توسط اوپک و سایر کشورهای بزرگ تولیدکننده جبران می­شوند و از این رو علیرغم کاهش تولید به دلیل بهره­گیری از ذخایر راهبردی کشورهای بزرگ قیمت اثر چندانی نمی­پذیرد. شوک­های عرضه همچنین اثری معنادار کوچک، مثبت و گذرا بر سطح فعالیت­های اقتصادی دارد که دلیل آن افزایش بهره­وری در جهان و گذار به سمت انرژی­های تجدیدپذیر است. از این رو واکنش فعالیت­های اقتصادی به شوک­های عرضه به دلیل کاهش وابستگی به سوخت­های فسیلی چندان برخلاف دهه­های 1970 - 2010 چندان محسوس نیست. اثر یک شوک تقاضای نفت خام بر سطح فعالیت­های اقتصادی در جهان کوچک بوده و با تاخیر پس از یک سال آغاز می­شود. دلیل این موضوع پاسخ متناسب سمت عرضه و تولید نفت به افزایش در تقاضای نفت است. این موضوع عمدتا به دلیل تلاش برای خودکفایی در تولید و مصرف نفت در آمریکا و فشار به اعضای اوپک جهت ممانعت از جهش­های قیمتی است. افزایش تقاضای نفت خام به دلیل پیروی تولید از تقاضا اثر معناداری بر قیمت نفت ندارد. شوک­های خاص تقاضای نفت اثر معنادرای بر قیمت حقیقی نفت خام و میزان تولید جهانی نفت ندارد. این شوک­ها همچنین اثری کوچک و گذرا و اثری بسیار کوتاه­مدت بر تولید نفت خام دارند. شوک­های خاص تقاضای نفت خام اثری بر تولید جهانی نفت ندارند.

 

شوک عرضه نفت
تولید نفت		سطح فعالیت­های اقتصادی		قیمت واقعی نفت خام
شوک تقاضای کل اقتصاد
تولید نفت		سطح فعالیت­های اقتصادی		قیمت واقعی نفت خام
شوک تقاضای نفت
تولید نفت		سطح فعالیت­های اقتصادی		قیمت واقعی نفت خام
سال

نمودار 5. اثر شوک­های متغیر بر متغیرها (2019-1985)

منبع: نتایج تخمین. محور عمودی میزان شوک و محور افقی سال است.

-‌ اثرات تجمعی شوک­ها (اثرات بلندمدت)در این بخش اثرات تجمعی تولید و قیمت نفت خام نسبت به هر یک از شوک­های عرضه نفت، تقاضای نفت خام و تقاضای کل اقتصاد بررسی و مطالعه شده است.  نمودار شماره (6) نشان­دهنده اثرات تجمعی تولید نفت به شوک­های ساختاری است. بر این اساس:شوک­های عرضه نفت خام به صورت تاریخی اثرات بزرگی بر عرضه نفت خام دارند که این اثر به نحو قابل­ملاحظه­ای طی 4 سال اول افزایش می­یابد. در مورد شوک­های تقاضای کل اقتصاد نیز چنین روندی صادق است البته میزان اثرگذاری شوک­های تقاضا ناچیز است. در نهایت شوک‌های تقاضای نفت خام اثر ناچیز و البته منفی دارند که به تدریج طی 4 سال رشد می­کند و ثابت می­ماند. از این رو، از بین شوک­های مختلف، مهم­ترین اثر را بر تولید نفت شوک­های سمت عرضه دارد. این مسئله مبنایی است برای شکل­گیری جنگ­های عرضه نفت خام که موضوع اصلی این مقاله است و در بخش بعدی مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته است.  

شوک عرضه نفت
شوک تقاضای کل اقتصاد
شوک تقاضای نفت خام

نمودار 6. اثرات تجمعی تولید نفت به شوک­های VAR ساختاری (2 انحراف معیار)

منبع: نتایج تخمین. محور عمودی میزان شوک و محور افقی مدت زمان بر حسب سال است.

 

اثرات تجمعی شوک­های مختلف بر قیمت نفت خام، که در نمودار (7) ارائه شده است، دلالت بر آن دارد که شوک تقاضای کل اقتصاد اثری ناچیز بر قیمت نفت خام دارد و قیمت نفت در بلندمدت متاثر از شوک­های عرضه و تقاضای نفت خام است. شوک عرضه نفت خام اثر مثبت و معنا‌دار بر قیمت نفت در بلند مدت دارد که البته اثر آن بعد از 5 دوره با ثبات می­شود. از سوی دیگر، تقاضای نفت خام نیز اثری مثبت و معنادار بر قیمت نفت خام دارد که میزان این اثر بزرگتر از درجه اثرگذاری شوک­های عرضه نفت خام است. توجه به اثرات شوک­های سمت تقاضا نخستین بار در دهه 1970 جلب شد که در ان کشورها اقدام به ایجاد ذخیره احتیاطی نفت  خام کردند. علاوه بر این جهش­های قیمت نفت در سال 1982 (جنگ ایران و عراق) و 1991-1990 (بعد از حمله عراق به کویت) نیز عمدتا به دلیل شوک تقاضای احتیاطی نفت خام بودند.  

شوک عرضه نفت
شوک تقاضای کل اقتصاد
شوک تقاضای نفت خام

نمودار 7. اثرات تجمعی قیمت نفت به شوک­های VAR ساختاری (2 انحراف معیار)

منبع: نتایج تخمین. محور عمودی میزان شوک و محور افقی مدت زمان بر حسب سال است.

 

نتایج حاصله در این مقاله تا حد زیادی در تناقض با نتایج حاصله توسط کیلیان (2009) است که به دلیل بررسی شوک­ها طی دوره 2007-1976 پرداخته است. مهم­ترین دلیل آن دوره تاریخی مطالعه کیلیان است که قادر به در نظر گرفتن شوک عرضه ناشی از عرضه نفت خام نامتعارف آمریکا و شوک عرضه انرژی­های تجدیدپذیر و نو نبوده است.

 

-‌ بررسی فرضیه جنگ قیمتی نفت خامدر این بخش با توجه به استخراج شوک­ها در بخش قبلی، فرضیه جنگ نفتی با استفاده از مدل SUR مورد آزمون و بررسی قرار گرفته است. نتایج به طور خلاصه در جدول شماره (2) ارائه شده است. متغیرهای LOPSA، LOPRUS و LOPUS به ترتیب لگاریتم تولید نفت عربستان، روسیه و آمریکا هستند. اعداد 1- و 2- نشان­دهنده وقفه­های مرتبه اول و دوم متغیرهاست. ،  و    به ترتیب نشان­دهنده شوک­های خاص تقاضای نفت، شوک عرضه نفت خام و شوک تقاضای کل اقتصاد هستند. LSRE لگاریتم سهم انرژی­های تجدیدپذیر از سبد انرژی­های اولیه است. براساس نتایج ارائه شده در جدول شماره (2)، آمریکا در پاسخ به شوک­ها در بازار نفت رفتار متفاوتی نسبت عربستان و روسیه نشان می­دهد. در واقع در پاسخ به افزایش عرضه نفت خام، کشورهای عربستان و روسیه (دو کشور بزرگ تولیدکننده نفت در اوپک پلاس) که از محل ذخایر نفت متعارف تولید می­کنند و صادرکننده نفت خام هستند و سعی در کاهش تولید نفت با هدف افزایش قیمت، کنترل بازار و افزایش درامدهای صادراتی دارند. در حالی که آمریکا در پاسخ به شوک­های عرضه و افزایش عرضه نفت عربستان و روسیه اقدام به افزایش تولید و بهره­برداری از ذخایر نفت خود که عمدتا مصرف داخلی دارد کرده است. این مسئله باعث شکل­گیری جنگ نفتی و پاسخ روسیه و عربستان به سیاست­های آمریکا در بازار نفت طی دوره 2018 تا 2020 شده است. چرا که هزینه­های تولید نفت در عربستان و روسیه از آمریکا کمتر است و در صورت کاهش قیمت نفت به سطحی کمتر از 40 دلار به ازای هر بشکه بسیاری از تولیدکنندگان نفت در آمریکا از بازار در نتیجه جنگ قیمتی خارج می­شوند. همین مسئله باعث بهبود نسبی قیمت نفت طی ماه­های منتهی به ماه می سال 2021 شده است.  

جدول 2. نتایج تخمین

3 (LOPUS)	2 (LOPRUS)	1 (LOPSA)	متغیرهای وابسته متغیرهای توضیحی
867/0- (11/1)	168/5*** (83/0)	080/8*** (89/2)	Constant
099/0*** (04/0)	237/0-***  (03/0)	--	LOPSA
147/0*** (05/0)	--	185/0- (11/0)	LOPRU
--	116/0-*** (03/0)	228/0-** (11/0)	LOPUS
014/0-* (01/0)	025/0*** (01/0)	105/ 0***  (01/0)
009/0* (01/0)	006/0 (01/0)	-007/0 (01/0)
001/0 (01/0)	004/0- (01/0)	023/0- (01/0)
125/0-*** (03/0)	101/0***  (02/0)	133/0** (05/0)	LSRE
--	--	595/0*** (13/0)	LOPSA (-1)
--	349/1*** 08/0)	--	LOPRU(-1)
--	512/0-*** (07/0)	--	LOPRU(-2)
088/0*** (02/0)	--	--	LOPUS(-1)
89/1	37/2	65/1	DW
97/0	99/0	93/0	R2

منبع: نتایج تخمین   

با توجه به ماهیت مدل که لگاریتمی است، ضرایب در مفهوم کشش است. به­عنوان مثال ضریب لگاریتم تولید نفت روسیه 185/0- است که باینگر این است که با فرض ثابت ماندن سایر عوامل، در صورتی که تولید نفت آمریکا 1 درصد افزایش یابد، به اندازه 185/0- درصد تولید نفت عربستان کاهش می­یابد. متغیرهایی از قبیل سهم انرژی­های تجدیدپذیر در سبد انرژی جهان، رشد اقتصادی و وقفه تولید متغیرهای کنترلی با هدف ممانعت از ایجاد خطای تصریح هستند و تمرکز این مقاله بر ضرایب تولید سایر کشورها در هر یک از معادلات سه­گانه است. از این رو، علامت ضریب (مثبت یا منفی) و اندازه ضریب حائز اهمیت است. ضریب مثبت به معنای جنگ قیمتی (افزایش توامان تولید) و ضریب منفی به معنای رفتار تنظیم­گیری در مقابل سایر تولیدکنندگان بزرگ است.  

5.‌ نتیجه‌گیری

از اواخر سال 2019 روند قیمت نفت به دلیل قطع کاهش قابل توجه در عرضه نفت اوپک پلاس (اوپک و روسیه)، بهبود نسبی اقتصادها پس از شوک شدید ناشی از بحران کوید 19 و افزایش تنش های ژئوپلیتیک روندی صعودی به خود گرفته است. اما نوسانات شدید قیمت­ها طی سال­های 2018 تا 2022 که باعث کاهش شدید قیمت از 70 دلار به 21 دلار و سپس رشد آن تا بیش از 110 دلار شد، بار دیگر توجهات را به سمت بازار نفت و دلایل ایجاد شوک­های نفتی جلب کرد. شوک اخیر را بر خلاف بسیاری از شوک­های قبلی نمی­توان تنها با عوامل سمت عرضه توضیح داد و کاهش شدید قیمت نفت متاثر از شوک هم‌زمان عرضه، تقاضای اقتصاد جهانی و شوک­های خاص بازار نفت است. روش­های مختلفی برای پیش­بینی مقادیر تولید و قیمت­گذاری کالاها و خدمات در بازارهای انحصار چندجانیه اشاره شده است که از میان روش­های مختلف رایج­ترین آن پیش­بینی جنگ قیمتی توسط اجورث[36] است. در این مقاله با نگاهی به مطالعات پیشین و به ویژه مدل ارائه­شده توسط کیلیان (2008)، رهیافتی جدید  برای مطالعه شوک­های قیمت نفت و بالطبع تببین بهتر جنگ‌های  قیمتی نفت ارائه شد. نتایج مبین آن است که:در کوتاه­مدت شوک­های تقاضا اثر بزرگتر و معنادار و ماندگاری بر عرضه نفت دارند و شوک‌های عرضه و اقتصاد جهانی تاثیر بزرگ و ماندگاری ندارند. به علاوه با تحلیل نتایج به دست آمده از شوک­های تجمعی، شوک­های بلندمدت، آمریکا در پاسخ به شوک­ها در بازار نفت رفتار متفاوتی نسبت عربستان و روسیه نشان می­دهد. در پاسخ به افزایش عرضه نفت خام، کشورهای عربستان و روسیه (دو کشور بزرگ تولیدکننده و صادرکننده نفت از ذخایر متعارف) سعی در کاهش تولید نفت با هدف افزایش قیمت دارند. در حالی که آمریکا در پاسخ به شوک­های عرضه و افزایش عرضه نفت عربستان و روسیه اقدام به افزایش تولید و بهره­برداری از ذخایر نفت خود که عمدتا مصرف داخلی دارد کرده است. این مسئله باعث شکل­گیری جنگ نفتی و پاسخ روسیه و عربستان به سیاست­های آمریکا در بازار نفت شده است. چرا که هزینه­های تولید نفت در عربستان و روسیه از آمریکا کمتر است و در صورت کاهش قیمت نفت به سطحی کمتر از 40 دلار به ازای هر بشکه بسیاری از تولیدکنندگان نفت در آمریکا از بازار در نتیجه جنگ قیمتی خارج می­شوند. همین مسئله باعث بهبود نسبی قیمت نفت طی ماه­های منتهی به ماه می سال 2021 و البته رشد قابل­توجه قیمت­ها در سال 2022 شده است.

 

[1] برای اطلاعات بیشتر رجوع کنید به: چشم­انداز دوران گذار انرژی در جهان، آژانس بین­المللی انرژی­های تجدیدپذیر. قابل دسترس در سایت:  www.irena.org/publications/2022/Mar/World-Energy-Transitions-Outlook-2022         

[2] Idea

[3] Kilian

[4]  در فهرست منابع معرفی شده است.

[5] Fattouh & Economou

[6] Economist

[7] هم‌زمان با تاسیس آژانس بین­المللی انرژی

[8] Leduc & Sill

[9] Hamilton

[10] Barsky & Kilian

[11] Dudlák

[12] Křehlík & Baruní

[13] Jibril, Chaudhuri, and Mohaddes ‏

[14] Knittel & Pindyck

[15] Kilian & Lee

[16] Chatziantoniou, Filippidis, Filis, & Gabauer

[17] Fattouh & Mahadeva

[18] Fattouh, Kilian & Mahadeva

[19] Knittel & Pindyck

[20] Nakov & Nuño

[21] Green & Porter

[22] Almoguera, Christopher & Herrera

[23] Razek & Michieka

[24] Oligopoly

[25] Edgeworth

[26] British Petroleum (BP) Statistical Review of  World Energy

[27] Structural Vector Auto Regressive Model

[28] Lütkepohl

[29] Zellner

[30] Seemingly Unrelated Regressions

[31] BP Statistical Review of World Energy

[32] World GDP and the Implicit Price Index

[33] WDI World Bank Statistics and Information Database

[34] Augmented Dickey-Fuller

[35] Augmented Dikey - Fuller

[36] Edgeworth

مراجع

• شاکری، عباس (1395). اقتصاد خرد 2 (نظریه­ها و کاربردها)، نشر نی.
• Razek, Noha HA, & Nyakundi M. Michieka. (2019), OPEC and non-OPEC production, global demand, and the financialization of oil. Research in International Business and Finance 50: 201-225.‏
• Barsky, R. , & Kilian, L. (2004). Oil and the macro economy since the 1970s. Journal of Economic Perspectives, 18(4), 115-134.
• Chatziantoniou, I., Filippidis, M., Filis, G., & Gabauer, D. (2021). A closer look into the global determinants of oil price volatility. Energy Economics, 95, 105092.
• Dudlák, T. (2018). After the sanctions: Policy challenges in transition to a new political economy of the Iranian oil and gas sectors. Energy policy, 121, 464-475.
• Fattouh B, Kilian L,& Mahadeva L. (2013). The role of speculation in oil markets: What have we learned so far? Energy 34:7–33.
• Fattouh B, & Mahadeva L. (2013). Causes and implications of shifts in financial participation in commodity markets. Unpub. Pap., Oxford Univ.
• Green EJ., & Porter RH. (1984). Noncooperative collusion under imperfect price information. Econometrica 52:87–100.
• Hamilton, J. D. (2003). What is an oil shock? Journal of econometrics, 113(2), 363-398.
• Hamilton, J. D. (2009). Causes and Consequences of the Oil Shock of 2007-08 (No. w15002). National Bureau of Economic Research.
• Jibril, H., Chaudhuri, K., & Mohaddes, K. (2020). Asymmetric oil prices and trade imbalances: Does the source of the oil shock matter? Energy Policy, 137, 111100.
• Kilian L., & Lee TK. (2014). Quantifying the speculative component in the real price of oil: the role of global oil inventories. J. Int. Money Finance. 42:71–87.
• Kilian, L. (2014). Oil price shocks: Causes and consequences.
• Kilian, Lutz. (2009), not all oil price shocks are alike: Disentangling demand and supply shocks in the crude oil market. American Economic Review99, no. 3: 1053-69.
• Knittel CR,& Pindyck RS. (2013). the simple economics of commodity price speculation. Unpub. Pap. Sloan Sch. Manag., Mass. Inst. Technol.
• Křehlík, T., & Baruník, J. (2017). Cyclical properties of supply-side and demand-side shocks in oil-based commodity markets. Energy Economics, 65, 208-218.
• Leduc, S., & Sill, K. (2004). A quantitative analysis of oil-price shocks, systematic monetary policy, and economic downturns. Journal of Monetary Economics, 51(4), 781-808.
• Lütkepohl, H. (2005). New introduction to multiple time series analysis. Springer Science & Business Media.‏
• Nakov A. & Nuño G. (2013). Saudi Aramco and the oil market. Econ. J. 123:1333–62.
• Zellner, Arnold. (1962). An efficient method of estimating seemingly unrelated regressions and tests for aggregation bias. Journal of the American statistical Association 57, (298): 348-368.