تحلیلی از مفهوم عام واژه «اسلام» در قرآن کریم؛ رهیافتی به سیمای انسان والا

فصلنامه مطالعات قرآنی

مقاله 8، دوره 13، شماره 49، خرداد 1401، صفحه 128-152   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/qsf.2022.692477

نویسندگان

مهرناز دنبلی^{* 1}؛ خسرو باقری²

¹دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب، تهران، ایران

²استاد تمام، دانشکده روان‏شناسی و علوم تربیتی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

چکیده

هدف از پژوهش حاضر، تحلیل مفهوم عام واژه «اسلام» در قرآن کریم با استفاده از الگوی تحلیل و تفسیر مفهومی است. در این راستا، با استفاده از ترادف و تقابل واژه‎ها،  بافت و سیاق آیات، ارتباط آیات با یکدیگر و کشف شبکه معنایی حاکم در تمامی آیات شامل ریشه (س-ل-م)، مفهوم «اسلام» تحلیل شده است. معناشناسی ساختاری «اسلام»، با معانی «سلامتی و تسلیم شدن» گره خورده است. مفهوم‏‏شناسی «اسلام» در قرآن کریم از طریق مفهوم موافق، برابر با «توحید و تسلیم شدن در برابر خدای یگانه» بوده و ارتباط عمیقی با واژه «تعقل» دارد. مفاهیمی چون «کفر»، «شرک»، «جُرم»، «قَسط» و «بَغی» در تقابل مفهومی با واژه «اسلام» قرار گرفته‏اند. با بررسی بافت و سیاق آیات «اسلام»، ذو‏مراتب بودن مفهوم «اسلام» اثبات می‏گردد. و نهایتاً شبکه معنایی پدیدار گشته از واژه «اسلام»، درحقیقت ترسیم کننده سیمای انسان والا در قرآن کریم می‏باشد. «اسلام» در قرآن کریم تنها دین برگزیده، مقبول و مرضی نزد خداوند است و سعادت بشر در گرو تسلیم در برابر چنین دینی معرفی شده است. از این رو شناخت این دین انسان‏ساز، از طریق منبع اصلی آن، یعنی قرآن کریم، از اهمیت والایی برخوردار می‏باشد.

کلیدواژه‌ها

قرآن؛ اسلام؛ تحلیل مفهومی؛ تسلیم؛ کفر؛ انسان؛ تعقل

مراجع

قرآن کریم؛ ترجمه مکارم شیرازی، ناصر(1373ش). دار القرآن الکریم، قم، چاپ دوم، و ترجمه انصاریان، حسین (1383ش). انتشارات اسوه، قم.

ابراهیم نژاد، محمدرضا (1393). قرآن و شاخصه‏های اسلام اصیل در مصاف با اسلام انحرافی، پژوهشنامه معارف قرآنی، سال پنجم، شماره 17.

ابن فارس، احمد بن فارس (1404). معجم المقاییس اللغه، مکتب الاعلام الاسلامی‏، قم چاپ اول.

ابن‏منظور، محمدبن مکرم (1413ق). لسان العرب؛ دار الفکر، محقق جمال الدین میردامادی، بیروت.

ارجمندفر، مهدی (1382). معانی اسلام در قرآن، صحیفه مبین، شماره 19-20.

ایروانی، جواد، (1396). آزادی یا اجبار عقیده در موازنه میان “لا اکراه فی الدین” با آیات قتال، تحقیقات علوم قرآن و حدیث، الزهراء، شماره 34.

ایزوتسو، توشیهیکو (1388). مفاهیم اخلاقی-دینی در قرآن مجید، ترجمه فریدون بدره‏ای، تهران، فرزان‏روز.

باقری، خسرو (1385). تربیت دینی در برابر چالش قرن بیست و یکم.  مکاتبه و اندیشه ، شماره 25 ، ص 51 -74.

باقری، خسرو (1389). درآمدی بر فلسفه ت ت جمهوری اسلامی ایران، ج1، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.

جوادی آملی، عبدالله سایت مؤسسه وحیانی إسراء.

جوهری، اسماعیل بن حماد (1376) ه.ق. الصحاح، دار العلم للملایین، بیروت، چاپ اول.

خدایاری فرد، محمد؛ غباری بناب، باقر؛ شکوهی یکتا، محسن (1380). گستره پژوهش های روان شناختی در حوزه دین، روانپزشکی و روانشناسی بالینی ایران، شماره 2.

راغب اصفهانى، حسین بن محمد (1374) ه.ش. مفردات الفاظ قرآن،  مرتضوی‏، تهران، چاپ دوم.

رفیعی، علی و عبداللهی، حسن (1393). معناشناسی واژه جهل در قرآن کریم، فصلنامه مطالعات قرآنی، سال پنجم، شماره 20.

زبیدی، محمد بن محمد (1414) ه.ق. تاج العروس من جواهر القاموس، دار الفکر، بیروت، چاپ اول.

سعیدی، علی و احمدنژاد، امیر (1398). حوزه معنایی جهاد و واژه‏های هم‏نشین آن با تکیه بر سیر نزول، فصلنامه مطالعات قرآنی، سال دهم، شماره 37.

طباطبایی، سید محمدحسین، مترجم سید محمدباقر موسوی (1374). المیزان فی تفسیر القرآن، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم.

طبرسی، فضل بن حسن (1360). مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مترجمان، انتشارات فراهانی، تهران.

عچرش، خیریه و کهندل جهرمی، مرضیه (1394). رسم شبکه معنایی (Semantics) واژه فتنه و مترادفات آن در قرآن، فصلنامه مطالعات قرآنی، سال ششم، شماره 24.

فراهیدی، خلیل بن أحمد (1409). کتاب العین، نشر هجرت، قم، چاپ دوم.

فیومی، احمدبن محمد (1414)ه.ق. المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، دارالهجرة، قم، چاپ دوم.

مروتی، سهراب، غلامی، صلاح الدین (1395). راهبردهای تربیتی اعتدال فرهنگی در قرآن و حدیث، آموزه‏های تربیتی در قرآن و حدیث، دوره دوم - شماره 1.

مصطفوى، حسن (1430). التحقیق فى کلمات القرآن الکریم، دار الکتب العلمیه، بیروت-قاهره-لندن، چاپ سوم.

مطهری، مرتضی (1374). مجموعه آثار شهید مطهری،صدرا، تهران.

مکارم شیرازی، ناصر (1374). تقسیر نمونه، دار الکتب الاسلامیة، تهران.

ملکیان، مصطفی (1384). سنجه های دین و دینداری. ضمیمه خردنامه همشهری، شماره 56.

نجفی، محمد جواد و محمدی، جواد (1391). معناشناسی واژه اسلامدر قرآن، با تأکید بر بررسی رابطه آن با پلورالیزم دینی، الهیات تطبیقی، شماره 8.