اعتبارسنجی احادیث فضائل حفظ قرآن در منابع شیعه

فصلنامه مطالعات قرآنی

مقاله 9، دوره 13، شماره 49، خرداد 1401، صفحه 153-175   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/qsf.2022.692479

نویسندگان

زهرا چنانی^{* 1}؛ مینا شمخی²؛ قاسم بستانی³

¹دانشجوی کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران

²دانشیار دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران

³دانشیار دانشگاه شهید چمران اهواز،اهواز،ایران

چکیده

احادیث فراوانی درباره حفظ قرآن ، ارزش و جایگاه حافظان، که از مضامین تشویق‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌آمیز برخوردار بوده و باورمندان را به حفظ و تلاوت آیات قرآن و عمل به آن برمی‌انگیزاند، در منابع روایی شیعه از معصومین(ع) صادر شده‌اند. این روایات در اکثر جوامع روایی و تفاسیر، گردآوری ‌شده است. اما میزان اعتبار سندی این روایات و در نتیجه اعتبار متون آنها یکسان نبوده و نمی‌توان در این مورد حکم کلی صادر کرد. پژوهش حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی، از طریق جمع آوری اطلاعات، به شیوه‌ی کتابخانه‌ای؛ با تکیه بر منابع شیعی صرف، دامنه‌ی مطالعاتی خود را بر روی مهم‌ترین جوامع حدیثی متمرکز نموده و با نگاهی گذرا به پیشینه‌ی این علم و تطوراتی که بر آن گذشته، به بررسی در این خصوص پرداخته است و نشان می‌دهد که هرچند برخی از فضائل حفظ قرآن،  از نظر محتوا صحیح هستند و یا در صحت سند آن‌ها خدشه‌ای وارد نیست اما این دلیلی برای صحت صدور آن‌ها نمی‌باشد و اتکای صرف بر سند یا متن در تصحیح یک خبر به معنای اثبات صحت صدور آن نیست. چه بسا سند صحیحی بر متن درستی ترکیب شده باشد یا ممکن است متن متضمن معنایی غیر قابل قبول باشد یا با متونی که دارای دلالت‌های صدق قوی‌تر هستند، مخالف باشد. در احادیث مورد مطالعه نیز چنین اشکالاتی وارد بود که موجب عدم صحت صدور آن‌ها شده و قبول آن‌ها را مشکل می‌نمود. البته هرچند اکثر احادیث فضائل حفظ قرآن ضعیف بودند اما علمای حدیث شیعه طبق قرائنی در جواز عمل بدان‌ها اتفاق دارند.
 

کلیدواژه‌ها

جوامع شیعه؛ سند؛ صحت روایات حفظ؛ فضائل قرآن؛ متن؛ میزان اعتبار؛ نقد     

مراجع

قرآن کریم

ابن ابی جمهور الأحسائی، محمد بن علی بن ابراهیم، عوالی اللئالی العزیزیة فی الأحادیث الدینیة، تحقیق: مجتبی عراقی، تقدیم: سید شهاب الدین نجفی، چاپ اول، قم، سیدالشهداء، 1405ق.

ابن ادریس حلی، محمد بن احمد، مستطرفات السرائر، چاپ دوم، قم، مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین قم، 1411ق.

ابن الغضائری، احمد بن حسین بن عبیدالله، رجال ابن الغضائری، تحقیق: محمدرضا جلالی، چاپ اول، قم، دارالحدیث، 1380ش.

__________________________________، شرح تکملة رسالة أبی غالب الزراری فی آل أعین، تحقیق: محمد علی موسوی موحد ابطحی اصفهانی، بی‌جا، بی‌نا، 1399ق.

ابن‌داود، تقی الدین حسن بن علی بن داود، الرجال، تحقیق: سید محمد‌صادق آل‌بحرالعلوم، نجف اشرف، منشورات مطبعة الحیدریة، 1392ق.

اردبیلی، محمدعلی، جامع الرواة، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، 1403ق.

استرآبادی، محمد امین نورالدین العاملی، الفوائد المدنیة و الشواهد المکیة، تحقیق: رحمت الله رحمتی اراکی، چاپ اول، قم، مؤسسه نشر اسلامی، 1424ق.

باجی، نصره؛ بستانی، قاسم، ائمه(ع) و راهکارهای نقل، فهم و نقد حدیث، نیم‌سالنامه‌ی علمی-ترویجی حدیث و اندیشه، شماره‌ی 20، 1394ش.

بحرانی، سیدهاشم ، حلیة الأبرار، تحقیق: غلام‌رضا مولانا بروجردی، چاپ اول، قم، مؤسسه‌ی معارف اسلامی، 1411ق.

بروجردی، علی، طرائف المقال، محقق: مهدی رجائی، چاپ اول، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، 1410ق.

بروجردى، ‌حسین، جامع‌الأحادیث‌الشیعة، چاپ اول، تهران، انتشارات فرهنگ سبز، 1386 ش.

بستانی، قاسم، تقدّم تجویزی نقد سند یا متن، مطالعات فهم حدیث، سال دوم، شماره دوم، 1395ش.

__________،  معیارهای شناخت احادیث ساختگی، اهواز، نشر رسش، 1386ش.

پورجوادی، کاظم، ترجمه قرآن، تحقیق: ویراستار بهاءالدین خرمشاهی، چاپ اول، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، 1414ق.

پیشه‌گر، امید؛ مسجدی، حیدر، «معنا شناسی حفظ قرآن در روایات»، مجله علوم حدیث، دوره 18، شماره67، بهار 1392ش.

تفرشی، مصطفی بن حسین، نقدالرجال، چاپ اول، قم، مؤسسة آل‌البیت(ع) لإحیاء التراث، بی‌تا.

ثقفی کوفی، ابی اسحاق ابراهیم بن محمد، الغارات، تحقیق: سید جلال الدین حسینی الأرموی المحدث، چاپ دوم، بی‌جا، سلسله انتشارات انجمن آثار ملی115، بی‌تا.

جواهری، محمد، المفید من معجم رجال الحدیث، چاپ دوم، قم، کتابخانه محلاتی، 1424ق.

حر عاملى، محمد بن ‌حسن، وسائل‌الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، محقق: مؤسسه آل‌البیت علیهم‌السلام، چاپ اول، قم، مؤسسه آل‌البیت علیهم‌السلام‏. 1409 ق.

حسین‌زاده‌طاهر، حسن، «جایگاه حفظ قرآن از نگاه معصومین و بزرگان دین»، ماهنامه پیوند، شماره 388، بهمن 1390ش.

حسینی میلانی، سیدعلی، نفحات الأزهار، چاپ اول، بی‌جا، المؤلف، 1414ق.

خراسانی کرباسی، محمدجعفر بن محمدطاهر، إکلیل المنهج فی تحقیق المطلب، تحقیق: جعفر حسینی اشکوری، چاپ اول، قم، دارالحدیث، 1383ش.

خطیب تبریزی، ولی الدین أبی عبدالله محمد بن عبدالله، الإکمال فی أسماء الرجال، تحقیق: أبی أسدالله بن الحافظ محمدعبدالله انصاری، بی‌جا، مؤسسة اهل البیت(ع)، بی‌تا.

خوئی، ابوالقاسم ،  شرح العروةالوثقى-التقلید(موسوعة الإمام الخوئی)، محقق: غروی، علی، چاپ دوم، قم، مؤسسه احیاء آثار امام خویی قدس‌سره، 1426 ق.

_____________ ، معجم رجال الحدیث، چاپ پنجم، بی‌جا، بی‌نا، 1413ق.

زنجانی، ابوعبدالله، تاریخ قرآن، چاپ اول، تهران، منظمة الإعلام الاسلامی، 1404ق.

سبحانی، جعفر، کلیات فی علم الرجال، چاپ سوم، قم، مؤسسه نشر اسلامی، 1414ق.

ستوده،رضا، ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، چاپ اول، تهران، انتشارات فراهانی، 1360ش.

سیوطی، جلال الدین عبدالرحمن، إسعاف المبطأ برجال الموطأ، تحقیق: موفق فوزی جبر، چاپ اول، بیروت، دارالهجرة للطباعة و النشر و التوزیع، 1410ق.

شبستری، عبد الحسین، الفائق فی رواة و اصحاب الامام الصادق (ع)، چاپ اول، قم، مؤسسه نشر اسلامی، 1418ق.

شعیری، محمد‌بن‌محمد، جامع‌الأخبار، چاپ اول، نجف، انتشارات مطبعة‌حیدریة، بى‌تا.

شیخ طوسى، محمد ‌بن‌ حسن ، الخلاف، تحقیق: جماعتی از محققین، قم، مؤسسه نشر اسلامی، 1407ق.

________________________، الرجال، چاپ سوم، قم، مؤسسة ‌نشر ‌اسلامی، 1373 ش.

________________________، الفهرست الطوسی، نجف، مکتبه المرتضویه، بی­تا.

شیخ مفید، ابی عبدالله محمد بن محمد بن نعمان العکبری البغدادی، الارشاد، تحقیق: مؤسسة آل البیت(ع)، چاپ دوم، بیروت، دارالمفید، 1414ق.

شهید ثانی، زین‌الدین بن علی بن احمد ، الرعایه فی علم الدرایه، تحقیق: بقال، عبدالحسین محمدعلی، قم، مکتبة آیة الله المرعشی العامه، 1367ش.

_______________________، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، چاپ اول، قم، مؤسسه نشر اسلامی، 1413ق.

طبرسى، حسن ‌بن‌ فضل ، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تحقیق و تعلیق: لجنة من العلماء و المحققین الأخصائیین، چاپ اول، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، 1415ق.

____________________، مکارم‌الأخلاق، چاپ چهارم، قم، انتشارات‌الشریف‌رضى، 1412 ق.

علامه حلى، ابی منصور حسن‌بن‌یوسف‌بن‌مطهر اسدی، خلاصة الأقوال فی معرفة الرجال‌، محقق: بحرالعلوم، محمدصادق، چاپ دوم، نجف اشرف، انتشارات دارالذخائر، 1411 ق.

علی‌محمدی، طاهر؛ اکبرنژاد، مهدی؛ رضایی، سعیده، اعتبارسنجی سندی و تحلیل متنی روایات فرزندآوری، دوفصلنامه‌ی علمی-پژوهشی حدیث پژوهی، سال نهم، شماره18، 1396ش.

غروی، نهله، فقه الحدیث و روش‌های نقد متن، تهران، دفتر نشر آثار علمی دانشگاه تربیت مدرس، 1379ش.

قاسم پور، محسن؛ علی‌اکبریان، مجتبی، النوادر اشعری مصدر حدیثی الکافی کلینی، دوفصلنامه علمی-پژوهشی مطالعات فهم حدیث، سال چهارم، شماره اول، 1396ش.

کشی، محمد بن عمر، اختیار معرفة الرجال، تحقیق: محمد بن حسن طوسی، تصحیح: حسن مصطفوی، چاپ اول، مشهد، موسسه نشر دانشگاه مشهد، 1409ق.

کلینى، محمد ‌بن ‌یعقوب ، اصول الکافی، چاپ اول، قم، انتشارات دار‌الحدیث، ‏1429ق.

____________________، اصول الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1407ق.

مازندرانی، محمدبن اسماعیل، منتهی‌المقال فی احوال الرجال، چاپ اول، قم، مؤسسة آل‌البیت(ع) لإحیاء التراث، 1416ق.

مامقانی، عبدالله، مقباس الهدایه فی علم الدرایه، تحقیق: محمدرضا مامقانی، چاپ اول، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، 1411ق.

مجلسى، محمد‌باقر‌بن‌محمدتقى، بحارالأنوار الجامعة لدرر اخبار الأئمة الأطهار(ط-بیروت)، چاپ دوم‌، ‏بیروت، انتشارات دار‌إحیاء ‌التراث ‌العربی، ‏1403 ق‏.

_________________________، مرآةالعقول ‌فی‌ شرح ‌أخبار ‌آل‌الرسول، چاپ دوم، تهران، انتشارات دارالکتب ‌الإسلامیة، 1404 ق.

_________________________ ، ملاذ ‌الأخیار‌ فی‌ فهم ‌تهذیب‌ الأخبار، چاپ اول، قم، انتشارات کتابخانه آیه‌الله‌مرعشی ‌نجفی، 1406 ق.

محقق اردبیلی، احمد، مجمع ‌الفائدة، محقق: عراقی، مجتبى؛ اشتهاردی، علی‌پناه، یزدی اصفهانی، حسین، قم، مؤسسه نشر اسلامی، بی‌تا.

مدیرشانه‌چی، کاظم، درایة الحدیث، چاپ دهم، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1390ش.

_______________، علم الحدیث، چاپ بیست و دوم، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1388ش.

مسعودی، عبدالهادی، تلاش‌های مجلسی اول در فهم متن، مجله علوم حدیث، شماره34، 1383ش.

مصطفوی، سید جواد، ترجمه اصول کافی، چاپ اول، تهران، کتابفروشی علمیه اسلامیه، 1369ش.

مهریزی، مهدی، نقد متن(2)(حجیّت و اعتبار، ضوابط و قواعد)، مجله‌ی علوم حدیث، شماره 26، 1381ش.

نجاشی، ابوالعباس احمد بن علی بن احمد بن العباس، فهرست اسماء مصنفی الشیعه(رجال نجاشی)، چاپ پنجم، قم، مؤسسه نشر اسلامی وابسته به جامعه مدرسین قم، 1416ق.

نمازی‌شاهرودی، علی، مستدرکات علم رجال الحدیث، چاپ اول، تهران، انتشارات ابن‌المؤلف، 1415ق.

نورى طبرسی، حسین‌ بن ‌محمدتقى، مستدرک‌الوسائل ‌و ‌مستنبط‌المسائل، چاپ اول، قم، انتشارات مؤسسة آل‌البیت ‌علیهم‌السلام‏، 1408ق.

_____________________________، خاتمة المستدرک، تحقیق: مؤسسه آل البیت(ع) لإحیاء التراث، چاپ اول، قم، مؤسسه آل البیت(ع) لإحیاء التراث، 1415ق.

هاشمی شاهرودی، محمود، فرهنگ فقه، چاپ اول، قم، مؤسسه دایرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت(ع)، مرکز پژوهش‌های فارسی الغدیر، 1426ق