تحلیل عناصر محتوایی و جامعه‌شناختی داستان کوتاه در ایران از سال ۱۳۰۰- ۱۳۳۲ ش.

فصلنامه زبان و ادب فارسی

مقاله 6، دوره 14، شماره 51، تیر 1401، صفحه 95-116   

نوع مقاله: علمی-پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/farsij.2022.692900

نویسندگان

لیلا خیاطان¹؛ فرزانه یوسف قنبری^{* 2}؛ نسیم خواجه زاده³؛ مسعود خردمندپور⁴

¹دانشجوی دکترای تخصصی زبان و ادبیات فارسی، واحد دزفول، دانشگاه آزاد اسلامی،دزفول،ایران.

²استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی،واحد دزفول،دانشگاه آزاد اسلامی،دزفول،ایران

³استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد دزفول، دانشگاه آزاد اسلامی، دزفول، ایران.

⁴استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد دزفول ، دانشگاه آزاد اسلامی، دزفول، ایران.

چکیده

آثار ادبی دورة بیداری و بعد از مشروطه، جنبة اجتماعی و سیاسی فراوانی دارند و می­توان آنها را از دیدگاه جامعه‌شناختی، نقد و بررسی کرد. یکی از شیوه­های کارآمد در نقد متون ادبی به‌ویژه داستان کوتاه، نقد جامعه‌شناختی است. در این روش، ارتبـاط سـاختار و محتـوای داستان بـا وضـعیّت و دگرگونیهای جامعه، بررسی و چگونگی انعکاس و بازنمایی هنرمندانـۀ اجتمـاع در جهـان تخیّلـی اثـر ادبی، نقدوتحلیل می‌شود. سابقۀ این‌گونه از پژوهش و به‌کارگیری ایـن شیوه در نقد داستان کوتاه ایران، کارایی نقد جامعه‌شناختی در نقد و بررسی داستان کوتاه را ثابت کرده است. داستان کوتاه به‌عنوان گونه‌ای از ادبیّات داستانی، در ایران در حدود سال ۱۳۰۰ ه.ش توسط کسانی چون جمال‌زاده، شکل گرفت و هم‌زمان با جریانات ادبی به روند توسعه و تکامل خود ادامه داد. نسل اول نویسندگان داستان کوتاه، ضمن آشنایی با این پدیدۀ نوظهور، توانستند آثاری درخور توجّه بیافرینند و هر یک برای خود سبکی خاص را دنبال کنند که در آینده، شالودۀ داستان کوتاه ایرانی را بنیان نهاد. نگارنده در این پژوهش با روش تحلیلی –توصیفی و بر پایۀ چارچوب نظری نقد اجتماعی به این نتیجه دست‌یافته است که داستان کوتاه نیز همچون هر پدیدۀ ادبی دیگر، همسو با اجتماع و جریانات سیاسی- اجتماعی به حیات خود ادامه داده،  بدیهی است که در این مسیر از اجتماع، تأثیر پذیرفته،  بر آن تأثیر گذاشته است. لذا بررسی محتوایی این نوع ادبی می‌تواند رهیافتی جدید در حوزۀ مطالعات اجتماعی باشد.

کلیدواژه‌ها

نقد جامعه‌شناختی؛ ساختار اجتماعی؛ ساختار معنادار؛ عناصر داستان؛ داستان کوتاه

مراجع

منابع

­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ ایوتادیه، ژان. (1377). نقد ادبی در سده بیستم. ترجمۀ محمدرحیم احمدی. تهران: سوره.

آل احمد، جلال. (1374). از رنجی که می‌بریم. تهران: فردوس.

_____________. (1373). زن زیادی.چ سوم. تهران: فردوس.

_____________. (1374). دید و بازدید. چ دوم. تهران: فردوس.

_____________. (1374). سه‌تار. چ دوم. تهران: فردوس.

پرستش شهرام و قربانی ساناز. (1391). سرگذشت سیمین دانشور در میدان ادبی ایران. تهران: فصلنامه جامعه‌شناسی هنر و ادبیّات، سال چهارم، شماره اول، بهار و تابستان، صص ۳۱-۵۲

جمال‌زاده، محمدعلی. (1333). یکی بود، یکی نبود. تهران: ابن‌سینا.

چوبک، صادق. (1359). انتری که لوطی‌اش مرده بود. تهران: جاویدان.
______________. (1374). خیمه‌شب‌بازی. تهران: جاویدان.
حجازی، محمد. (1348). آیینه. تهران: ابن‌سینا.
______________. (1348). اندیشه. چ بیستم. تهران: ابن‌سینا.

راودراد، اعظم.(1382). نظریه های جامعه شناسی هنر و ادبیات. تهران: دانشگاه تهران.

رید، یان. (1379). داستان کوتاه. چ سوم. تهران: مرکز.
سپانلو، محمدعلی. (1389). نویسندگان پیشرو ایران. تهران: کتاب زمان.

زرین‌کوب، عبدالحسین. (1361). نقد ادبی. امیرکبیر: تهران.

عسکری حسنکلو، عسگر. (1389). نقد اجتماعی رمان معاصر فارسی با تأکید بر ده رمان برگزیده. تهران: فرزان.

عسکری حسنکلو، عسگر (1385). نقد اجتماعی رمان معاصر فارسی، رسالۀ دکتـری زبـان و ادبیات فارسی، دانشگاه تربیت مدرس.

علوی، بزرگ. (1357). چمدان. تهران: امیرکبیر.
___________. (1348). دیو. تهران: امیرکبیر.
___________. (1357). ورق‌پاره‌های زندان. تهران: امیرکبیر.

غلام، محمد. (1383). جامعه‌شناسی رمان معاصر فارسی. مجلۀ دانشکده ادبیات و علـوم انسانی دانشگاه تربیت‌معلم شماره 12، صص 140-188

قاسم‌زاده، مجید.(1383). داستان نویسان معاصر ایران «گزیده و نقد هفتادسال داستان‌نویسی معاصر ایران». تهران: هیرمند.

گلدمن لوسین و تئودور آدرنو. (1377). درآمدی بر جامعه‌شناسی ادبیّات، ترجمه محمدجعفر پوینده. تهران: چشمه.

محمودیان، محمد رفیع. (۱۳۸۲). نظریۀ رمان و ویژگی‌های رمان فارسی. تهران: فروزان روز.

مستور، مصطفی. (1386). مبانی داستان کوتاه. چ سوم. تهران: مرکز.

مولایی، زهرا.(1390). طبقه‌بندی و تحلیل محتوایی داستان کوتاه از آغاز تا سال 1332، پایان‌نامه ارشد، دانشگاه تبریز.
میر صادقی، جمال. (1386). ادبیّات داستانی «قصه، رمانس، داستان کوتاه و رمان».چ پنجم. تهران: سخن.

ولک، رنه (1377). تاریخ نقد جدید.ج 4. بخش 1‎.  ترجمة سعید ارباب شیرانی. تهران: نیلوفر.

یونسی، ابراهیم. (1369). هنر داستان‌نویسی. تهران: نگاه.