معانی ثانوی جملات انشایی در دفتر دوم مثنوی معنوی «منادا »

فصلنامه زبان و ادب فارسی

مقاله 11، دوره 14، شماره 51، تیر 1401، صفحه 214-235   

نوع مقاله: علمی-پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/farsij.2022.692906

نویسندگان

زیبا مصدق مهرجردی¹؛ توکلی کافی آباد عزیزاله^{* 2}؛ هادی حیدری نیا²

¹دانشگاه آزاد اسلامی واحد یزد

²دانشگاه آزاد اسلامی یزد، عضو هیأت علمی

چکیده

نقش و اهمیّت انواع جملات انشایی در انتقال مفاهیم عرفانی بسیار چشمگیر است و مولانا چون عرفای صاحب‌قلم برای تعلیم و بیان تجارب عرفانی و هیجانات عارفانه‌ی خود، ابزارهای گوناگون زبانی، ازجمله جملات انشایی با مفاهیم مجازی در خدمت گرفته است. هرگونه جمله ایی یک مفهوم ظاهری دارد که در بحث دستور زبان مورد بررسی قرار می گیرد. به عنوان مثال : جمله ای حامل خبر است و با جمله ای پرسشی، سوال مطرح می کند. اما در عرف و سنت ادبی از این گونه جملات به ضرورت حالات گوناگون برای اهداف دیگری نیز مورد استفاده واقع می شود که آگاهی برای کسی که قصد دارد سخن بگوید لازم است. شعر مولانا در قیاس با حجم انبوه شعر فارسی در انتقال مقاصد و اغراض متعدد در محدوده ای کوچک کلمات منزلت ویژه و یکتایی دارد. در این مقاله سعی شده باروش کتابخانه ای و تحلیلی، با بررسی شیوه‌های کاربرد «ندا» که از مقوله‌های مهم انشا است، به بسامد و تنوّع این جملات درمثنوی شریف پرداخته،  و بسامد جملات انشایی به کار رفته در معانی مختلف بر اساس تعاریف کتب بلاغی به صورت بسامدی مشخص گردد تا هم با میزان نوآوری های طرز بیان و با توجّه به بارمعنایی هریک، دیدگاه صاحب‌نظران را تحلیل و جمع‌بندی کنیم.  معانی مجازی منادا در دفتر دوم مثنوی، از نظر بسامد به ترتیب شامل: تعظیم و تحسین،‌ توبیخ و سرزنش، ارشاد و تربیت، دعا و نیایش، استغاثه و دادخواهی، تحذیر، تحسّر، اظهار بیزاری وتنفّر، دلجویی و استیناس،  اظهار شگفتی و تذکّر می باشد،

کلیدواژه‌ها

علم معانی؛ معانی ثانوی؛ انشاء؛ منادا؛ مثنوی معنوی

مراجع

منابع

آق اولی، حسام العلما (۱۳۷۳). درر الادب در فن معانی و بیان و بدیع، قم: چاپ ستاره.

آهنی، غلام‌حسین (۱۳۵۷). معانی و بیان، تهران: مدرسه عالی ادبیات و زبان‌های خارجی.

تجلیل، جلیل، (۱۳۷۰). معانی و بیان، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، چاپ پنجم.

تقوی، سیدنصرالله (۱۳۶۳). هنجار گفتار در فن معانی و بیان و بدیع فارسی: فرهنگسرای اصفهان.

عرب خراسانی، علی (۱۳۹۰). تهذیب البلاغه فی تلخیص مختصرالمعانی، تفتازانی، تهران: مرکز المصطفی.

خیام پور، عبدالرّسول (۱۳۸۴). دستور زبان فارسی، چ ۱۲، تبریز: ستوده.

جرجانی، عبدالقاهر، (۱۳۶۸)، دلایل الاعجاز، ترجمه محمد رادمنش، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی.

رجایی، محمد خلیل (۱۳۹۲). معالم البلاغه در علم معانی، بیان و بدیع، شیراز، انتشارات دانشگاه شیراز.

زمانی، کریم، (۱۳۸۶). شرح جامع مثنوی معنوی، چاپ ۱۶، ج ۲، تهران: انتشارات اطلاعات.

سبحانی، توفیق، (۱۳۸۱). کلیات شمس تبریزی، تهران: نشر قطره.

سکاکی، ابویعقوب، (بی تا)، مفتاح العلوم، بیروت: دارالکتب العلمیه.

شریعت، محمدجواد (۱۳۷۵). دستور زبان فارسی، چ ۷، تهران: اساطیر.

شفیعی کدکنی، محمدرضا، (۱۳۸۷). گزینش و تفسیر غزلیات شمس تبریز، تهران: انتشارات سخن.

شمیسا، سیروس، (۱۳۹۳). معانی، تهران: نشر میترا.

صادقیان، محمدعلی، (۱۳۸۲). طراز سخن در معانی و بیان، یزد: ریحانه الرّسول.

عرفان، حسن، (۱۳۹۱). ترجمه و شرح جواهر البلاغه، جلد اول، قم: نشر بلاغت.

فرشید ورد، خسرو (۱۳۸۴). دستور مفصّل امروز، چ ۲، تهران: سخن.

قریب، عبدالعظیم (۱۳۷۰). دستور زبان فارسی، تهران: طوس.

میهنی محمد بن منور (۱۳۸۹). اسرارالتوحید، با مقدمه و تصحیح شفیعی کدکنی، تهران: آگه

ناتل خانلری، پرویز (۱۳۷۷). تاریخ زبان فارسی، چ ۶، تهران: فردوس.

ـــــــــــــــــــ (۱۳۸۲). دستور زبان فارسی، چ ۱۹، تهران: طوس.

هاشمی، احمد، جواهر البلاغه فی المعانی و البیان والبدیع، تهران: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.

همایی، جلال‌الدین (۱۳۷۰). یادداشت‌های علامه جلال‌الدین همایی درباره‌ی معانی و بیان به کوشش ماهدخت بانو همایی، تهران: موسسه‌ی نشر هما.