ساختار اندیشگی مولانا در مثنوی معنوی (براساس داستان‌های دفتر 4، 5 و 6)

مطالعات نقد ادبی

دوره 16، شماره 50، شهریور 1400، صفحه 49-83   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

احسان انصاری¹؛ مهدی ماحوزی^{* 2}؛ سیده ماندانا هاشمی اصفهان³

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، واحد رودهن، دانشگاه آزاد اسلامی، رودهن، ایران

²دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد رودهن، دانشگاه آزاد اسلامی، رودهن، ایران

³استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد رودهن، دانشگاه آزاد اسلامی، رودهن، ایران

چکیده

آنچه بیان مولانا را رنگی جاودانه می‌بخشد، شناخت عمیق وی از «خدا، انسان و جهان» است. مولانا با خودشناسی و درک لذات متعالی کوشید از آنها نه تنها بهره‌ها گیرد، بلکه برای دیگران (شاگردان، مریدان و آیندگان) این تجربه‌ها را به یادگار بگذارد. پژوهش حاضر می‌کوشد با تأمل در شناخت هرچه بهتر ساختار اندیشگی مولانا در مثنوی، بتوان با اصول مکتب فکری که همان افق‌های معنوی و اهداف عرفانی خالق مثنوی است، آشناتر شد. ژرف‌نگری در داستان‌های مثنوی و چگونگی تحقق چشم‌اندازهای عرفانی مولانا یکی از اهداف این مقاله است که به روش توصیفی- تحلیلی این ساختار در داستان‌های سه دفتر دوم مثنوی بررسی و نمایان شده است. با واکاوی موضوع در این جستار برای نخستین بار مشخص گردید که برای داستان‌های مثنوی، می‌توان ساختاری برآمده از اندیشگی مولانا ترسیم کرد که برای خواننده پویا و پژوهشگر کوشا، وحدت ذهنی و معنایی پدید می‌آورد که هر داستان و تمثیلی را هماهنگ با سطوح روایی بیان و تقریر نماید.

کلیدواژه‌ها

ساختارِ اندیشگی؛ شبکۀ اندیشگی؛ شعاعِ اندیشگی؛ سیرِ اندیشگی؛ مثنوی معنوی

مراجع

قرآن کریم

ایگلتون، تری.(1395). آثار ادبی را چگونه باید خواند، ترجمه محسن ملکی و بهزاد صادقی، تهران: انتشارات هرمس.

بازرگان، محمدنوید.(1390). «تحلیل بسامدی درون‌مایه‌ها در دفتر سوم مثنوی»، پژوهشنامه ادب حماسی، دوره 7، شماره 11، (بهار و تابستان)، (صص 239-260).

بامشکی، سمیرا.(1393). روایت شناسی داستانهای مثنوی، چاپ دوم، تهران: انتشارات هرمس.

پورنامداریان، تقی و علی قیدی.(1395). «حسام‌الدین چلبی: مرید مرادپرور بررسی نوع رابطة حسام‌الدین چلبی و تأثیر شخصیت او بر سیر رشد مولانا»، پژوهشهای ادب عرفانی (گوهر گویا)، سال دهم، شمارۀ دوم، پیاپی 31، پاییز و زمستان 1395.

پورنامداریان، محمدتقی.(1392). در سایه آفتاب، چاپ چهارم، تهران:انتشارات سخن.

توکلی، حمیدرضا.(1394). از اشارتهای دریا: بوطیقای روایت در مثنوی، چاپ سوم، تهران: انتشارات مروارید.

جوادی آملی، عبدالله.(1395). توحید در قرآن، قم: اسراء.

حسینی طهرانی، سیدمحمدحسین.(1370/1412ق). رساله سیر و سلوک منسوب به بحرالعلوم، ت‍ه‍ران‌: ح‍ک‍م‍ت‌.

خوانساری، محمد.(1354). انسان­شناسی مولانا در مثنوی، بررسی­هایی درباره مولوی: مجموعه­ای از چند مقاله درباره جلال الدین محمد مولوی، تهران: شورای عالی فرهنگ و هنر، مرکز مطالعات و هماهنگی فرهنگی.

ذوالفقاری، حسن.(1386). «تمثیل و مثل در مثنوی»، فصلنامه فرهنگ، (پاییز و زمستان)، شماره 63 و 64؛ (صص 369 - 325 ).

رازی، صدرالدین.(بی تا). الاسفار الاربعه، منشورات مصطفوی، قم.

ریاضی، حشمت­الله.(1383). داستان­ها و پیام­های مثنوی، تهران: حقیقت.

زرین کوب، عبدالحسین.(1378). سرّ نی، چاپ هفتم، تهران: انتشارات علمی.

همو.(1386). بحر در کوزه: نقد و تفسیر قصه‌ها و تمثیلات مثنوی، چاپ دوازدهم، تهران: انتشارات علمی.

همو.(1389). پله پله تا ملاقات خدا، چاپ سی‌ام، تهران: انتشارات علمی.

همو.(1394). نردبان شکسته: شرح توصیفی و تحلیلی دفتر اول و دوم مثنوی، چاپ پنجم، تهران: انتشارات سخن.

همو.(1370). با کاروان حله، چاپ ششم، تهران: انتشارات علمی.

همو.(1385). تصوف ایرانی در منظر تاریخی آن، ترجمه مجدالدین کیوانی، چاپ دوم، تهران: سخن.

همو.(1396). جستجو در تصوف ایران، تهران: شرکت چاپ و نشر بین­الملل.

زمانی، کریم. (1388). شرح جامع مثنوی معنوی، دفتر اول، چاپ سی­ام، تهران: انتشارات اطلاعات.

همو.(1396). میناگر عشق: شرح موضوعی مثنوی معنوی، چاپ پانزدهم، تهران: نشر نی.

همو.(1397). شرح جامع مثنوی معنوی: دفتر پنجم، چاپ بیست‌وپنجم، تهران: انتشارات اطلاعات.

همو.(1397). شرح جامع مثنوی معنوی: دفتر چهارم، چاپ بیست‌وهفتم، تهران: انتشارات اطلاعات.

همو.(1397). شرح جامع مثنوی: دفتر ششم، چاپ بیست‌وپنجم، تهران: انتشارات اطلاعات.

سجادی، سید ضیاءالدین.(1378). مقدمه‌ای بر مبانی عرفان و تصوف، چاپ هفتم، تهران: سمت.

سجادی، سید علی­محمد.(1386). مثنوی معنوی از نگاهی دیگر، تهران: مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران.

سلطان ولد، محمد بن محمد.(1389). ولدنامه: در بیان اسرار احدی حضرت مولانا، به تصحیح جلال الدین همایی، چاپ دوم، تهران: هما.

شفیعی‌کدکنی، محمدرضا.(1380). «شکار معانی از صحرای بی‌معنی»، مجله ادبیات فارسی دانشگاه تربیت معلم تهران، سال 9، شماره 22.

شمیسا، سیروس.(1391). مولانا و چند داستان مثنوی، چاپ دوم، تهران: نشر قطره.

شیرازی، صدرالدین.(بی­تا). الاسفار الاربعه، قم: مکتبه المصطفوی.

صفوی، سیدسلمان.(1388). ساختار معنایی مثنوی معنوی: دفتر اول، ترجمه مهوش السادات علوی، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.

فروزانفر، بدیع الزمان.(1387). رساله تحقیق در احوال و زندگانی مولانا، تهران: زوار.

کاشفی، ملاحسین.(1395). سیر معنوی در لب‌لباب‌ مثنوی حضرت مولانا جلال‌الدین بلخی ‌رومی رحمه‌الله‌علیه‏، تصحیح و توضیح دین‌محمد درکزهی، سراوان‏: نشر سروچ‏.

مرتضوی، منوچهر.(1390). جهان­بینی و حکمت مولانا،تهران: توس.

مطهری، مرتضی.(1382). عرفان حافظ، چاپ بیستم، تهران: انتشارات صدرا.

مهدی زاده، بهروز.(1390). قصه گوی بلخ: شکل شناسی قصه‌های مثنوی با بررسی عناصر روایت، شخصیت، توصیف و واقعیت داستانی، تهران: نشر مرکز.

میرصادقی، جمال.(1394). ادبیات داستانی، چاپ هفتم، تهران: انتشارات سخن.

همو.(1394). عناصر داستانی، چاپ نهم، تهران: انتشارات سخن.

نجفی بهزادی، سجاد و جهانگیر صفری.(1394). «بررسی و تحلیل چند حکایت بازنویسی شده از مثنوی برای نوجوانان»، مجله کاوش­نامه زبان و ادبیات فارسی،  شماره 31 علمی-پژوهشی/ISC ‏(صص 67-37)   

هاشمی­اصفهانی، سیده ماندانا و مونا علاء‌الدینی.(1394). گلستان مثنوی: بررسی سیر تحول روایی داستانهای دفتر چهارم براساس مآخذ آن، جلد دوم، تهران: نشر طراوت.

همایی، جلال­الدین.(1391). تفسیر مثنوی مولوی داستان قلعه ذات الصور یا دزهوش ربا، چاپ سوم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

یثربی، سید یحیی.(1370). فلسفۀ عرفان، چاپ دوم، قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.