کارکردهای معرفتی و احساسی قلب در مثنوی مولوی و مخزن الاسرار نظامی

مطالعات نقد ادبی

دوره 16، شماره 50، شهریور 1400، صفحه 85-110   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

فاطمه احمدی^{* 1}؛ معصومه صادقی²

¹استادیارگروه معارف اسلامی، واحد گرمسار، دانشگاه آزاد اسلامی، گرمسار، ایران

²عضو هیات علمی گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد گرمسار

چکیده

قلب یکی از مهم­ترین و اصلی­ترین پدیده­های مفهومی در ادبیات عرفانی و اصل و حقیقت انسانی است که تمام مراتب و شئونات انسانی از آن نشات می­گیرد. این پژوهش بر آن است به روش توصیفی - تحلیلی با نگاهی تطبیقی به شعر دو شاعر نامی ایران، مولوی و نظامی در مثنوی و مخزن الاسرار به کارکردهای معرفتی و احساسی قلب بپردازد و وجوه اشتراک و افتراق آن دو را تبیین نماید. یافته­های تحقیق نشان می­دهد که هر دو شاعر در بحث قلب که حقیقت وجود انسان است، از امام محمد غزالی متاثر شده­اند. مولوی و نظامی در بیان کارکرد معرفتی قلب به بحث یقین پرداخته­اند. مولوی یقین را تا مرحلۀ حق الیقین مطرح کرده اما نظامی یقین را در مرحلۀ علم الیقین ذکر کرده است. در کارکردهای احساسی هر دو شاعر به بحث حزن، تبتل، زهد و عشق پرداخته­اند، اما در مثنوی منازلی همچون غیرت، قبض و بسط و حیرت نیز مطرح شده است.

کلیدواژه‌ها

قلب؛ کارکردهای معرفتی؛ کارکردهای احساسی؛ مثنوی؛ مخزن الاسرار

مراجع

قرآن کریم

ابن سینا، ابوعلی حسین بن عبدالله.(1363). ترجمه و شرح اشارات و تنبیهات ابن سینا. ترجمۀ حسن ملکشاهی. تهران: سروشو

ابن عربی، محیی الدین.(1418). فتوحات مکیه. چاپ اول. بیروت: دار احیاء التراث العربی.

احمدی، فاطمه، قهرمانی، شهناز.(1392). «جایگاه و نقش قلب در اخلاق عرفانی». فصلنامۀ پژوهش‌های اخلاقی، سال سوم، شماره چهارم. صص 147-169.

انصاری، ابی اسماعیل خواجه عبدالله.(1372). منازل السائرین. شرح عبدالرزاق قاسانی. قم: انتشارات بیدار.

جامی، عبدالرحمن.(بی تا). اشعه اللمعات. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.

زرین‌کوب، عبدالحسین. (1377). پیرگنجه در جستجوی ناکجا آباد. تهران: سخن.

همو.(1364). سرّنی. تهران: علمی.

سبزواری، ملا هادی.(1285). شرح اسرار. تهران: کتابخانه سنائی.

سجادی، جعفر.(1378). فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی. تهران: طهوری.

سراج طوسی، ابونصر.(1382). اللمع لابی نصر سراج طوسی. ترجمۀ دکتر مهدی محبتی. تهران: دیبا.

شیمل، آنه ماری.(1382). شکوه شمس. حسن لاهوتی. تهران: علمی و فرهنگی.

فلاح قهرودی، غلامعلی و همکاران.(1388). «تصویر دل در مخزن الاسرار نظامی نظامی گنجوی». فصلنامۀ زبان و ادبیات فارسی. دوره 17، ش 65، صص 47- 69.

فیض کاشانی، غلامحسین.(بی تا). مهجه البیضاء. ترجمۀ علی الکبر غفاری. قم: جامع مدرسین قم.

قیصری، داوود.(1372). شرح فصوص الحکم. قم: دفتر تبلیغات.

کاشانی، عبدالرزاق.(1372). اصطلاحات صوفیه. محمد خواجوی. تهران: مولی.

همو.(1385). شرح منازل السائرین. چاپ اول. قم: بیدار.

کاشفی، ملاحسین.(1375). لب لباب مثنوی. به اهتمام حاج سید نصر الله تقوی با مقدمۀ سعید نفیسی. تهران: اساطیر.

مکی، ابوطالب.(1426). قوت القلوب. بیروت: دارالکتب العلمیه.

مولوی، جلال الدین محمد بلخی.(1367). کلیات دیوان شمس. با مقدمه بدیع الزمان فروزانفر. تهران: امیرکبیر.

همو.(1365). مثنوی معنوی. شرح کریم زمانی. تهران: اطلاعات.

نظامی گنجه‌ای، جمال الدین ابو محمد الیاس بن یوسف بن زکی موید.(1376). مخزن الاسرار. با تصحیح و حواشی وحید دستگردی. به کوشش سعید حمیدیان. تهران: قطره.

نیشابوری، مسلم بن حجاج.(1412). صحیح مسلم. قاهره: بی جا.

نیکلسون، رینو لد الین.(1374). شرح مثنوی معنوی. حسن لاهوتی. تهران: علمی و فرهنگی.

یثربی، سید یحیی.(1389). عرفان عملی. قم: بوستان کتاب.