شباهت ها و تفاوت های سبک فکری منظومه چهارچمن و منطق الطیر

مطالعات نقد ادبی

دوره 16، شماره 50، شهریور 1400، صفحه 153-170   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

بهزاد ذاکری گتابی¹؛ سپیده سپهری^{* 2}؛ الهه حاجیها²

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، واحد رودهن، دانشگاه آزاد اسلامی، رودهن، ایران

²استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد رودهن، دانشگاه آزاد اسلامی، رودهن، ایران

چکیده

موضوع تأثیرپذیری از ادبیات گذشته امر مسلّم و قطعی در هر دوره است و اختصاص به دوره خاص یا مشخص و معینی ندارد. هر شاعری، هم از جهت انتخاب لفظ و واژه و هم از نظر کیفیت کاربرد آنها در ترکیبات و به ویژه از نظر محتوا و درون‌مایه، نظر بر آثار گذشتگان دارد. از جمله این منظومه‌ها، «چهارچمن» اثر رمزی و تمثیلی شاه‌داعی، عارف و شاعر قرن نهم است که متأثر از منطق‌الطیراست؛ یعنی مضمون اصلی هر دو منظومه، جستجوی معبود یا فهم چونیِ اوست. در چهارچمن، شخصیت اصلی داستان که «شوق» نام دارد با شانزده گل و چهار پرنده به گونه‌ای انفرادی به خلوت می‌نشیند و پرسش‌های خود را با هر یک رد و بدل می‌کند. از این رو مضامین، تعابیر و ساختار این اثر، شباهت بسیاری با منطق‌الطیر دارد. روش این پژوهش توصیفی – تحلیلی است و یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد بسیاری از مفاهیم عرفانی به کار رفته در منطق‌الطیر، چون وحدت وجود، حیرت، حجاب راه، درد و ... در چهارچمن نیز تکرار شده است. بسیاری از شخصیت‌ها در چهارچمن و منطق‌الطیر چون بنفشه و صعوه، سوسن و بط، نسرین و طاووس، دارای اندیشه و مسلک مشترکی هستند و نقش و عملکردشان در داستان یکی است.

کلیدواژه‌ها

سبک فکری؛ نمادپردازی؛ گل‌ها و پرندگان؛ چهارچمن؛ منطقالطیر

مراجع

قرآن کریم

نهج البلاغه

اسفندیار، سبیکه.(1389). «عنصر درد در مصیبت نامه» فصلنامه بهار ادب، ش 4، صص 196-218.

پور جوادی، نصرالله.(1385). زبان حال در عرفان و ادب فارسی، تهران: هرمس.

حافظ شیرازی، شمس الدین محمد.(1386). دیوان غزلیات، به کوشش خطیب رهبر، چاپ شانزدهم، تهران: صفی علیشاه.

روزبهان بقلی شیرازی، ابومحمد.(1374). شرح شطحیات، به تصحیح هنری کربن، تهران: ایرانشناسی فرانسه.

زمانی، کریم.(1386). مینا گر عشق، چاپ پنجم، تهران: نشر نی.

 سجادی، جعفر.(1362). فرهنگ لغات و اصطلاحات عرفانی، تهران: طهوری.

سنایی، مجدود بن آدم.(1380). دیوان، تصحیح مدرس رضوی، چاپ پنجم، تهران: سنایی.

شاه داعی شیرازی، نظام الدین محمود.(1339). کلیات، بخش اول، مشتمل بر مثنوی‌های شش گانه به کوشش محمد دبیر سیاقی، تهران: کانون معرفت.

عطار نیشابوری، فریدالدین.(1385). منطق الطیر، تصحیح شفیعی کدکنی، تهران: سخن.

همو. (1380). منطق الطیر، به تصحیح صادق گوهرین، تهران: علمی و فرهنگی.

همو. (1386). تذکره الاولیاء، تصحیح محمد­استعلامی،چاپ شانزدهم، تهران: زوّار.

مستملی، اسماعیل بن محمد.(1366). شرح التعرف لمذهب التصوف، به تصحیح محمد روشن، تهران: اساطیر.

مولوی، جلال­الدین محمد.(1363). کلیات شمس، به کوشش بدیع­الزمان فروزانفر، تهران: امیرکبیر.

همو. (1379). مثنوی، تصحیح محمد استعلامی، چاپ ششم، تهران: سخن.

یاحقی، محمدجعفر.(1386). فرهنگ ­اساطیر و داستان ­واره­ها در ادب­فارسی، تهران: فرهنگ معاصر.