تحلیل گفتمان شعر اعتراض در شعر مهدی اخوان ثالث (بر پایه تحلیل گفتمان لاکلائو و موفه)

مطالعات نقد ادبی

دوره 16، شماره 50، شهریور 1400، صفحه 223-247   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسنده

لاله عرفانیان^*

دانشجوی دکترای ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد نیشابور

چکیده

مطالعه و تحلیل گفتمان اعتراضی شعر معاصر به ویژه با تکیه بر شعر شاعری چون اخوان ثالث حاکی از وحدت نظام مفهـومی‌ و مضمونی اشعار‌، تعهد‌ نسبت به مردم‌، جامعه و کاربرد مشترک شعر در مسیر بر افراشتن ندای مردم است. در شعر اخوان بن‌مایه‌های اعتراضی در قالب نوعی نگرش یأس‌آلود ظاهر می‌شود. اخوان گمان می‌کرد تنها راه نجات، پناه بردن به یک سلوک آیینی اصیل است. در نتیجه شعر او میثاقی از نداهای خاموش و معترضانه‌ با امر سیاسی در شکل یک رستگاری اجتماعی بود. در تحقیق حاضر تلاش بر این است تا بر اساس روش توصیفی-تحلیلی، به مطالعه گفتمان اعتراض در شعر اخوان ثالث بپردازیم. در واقع مساله اصلی بازشناسی عناصر قوام‌بخش و حیاتی یک گفتمان غالب و مسلط در جامعه ایرانی بر پایه شناخت و تجزیه و تحلیل نوع  و نمودار قدرت رسمی است. گفتمانی که زبان، قدرت و ایدئولوژی تازه‌ای را بر اساس الگوهای اعتراضی شاعرانه طرح می‌کند. از نظر لاکلائو و موفه همه چیز به ویژه امر سیاسی و اجتماعی در قالب گفتمان‌ها معنا و مفهوم پیدا می‌کند. با بهره‌گیری از نظریه لاکلائو و موفه در تحقیق حاضر این امر اثبات می‌گردد که که شعر اخوان ثالث با بن‌مایه‌های اعتراضی و آزادی‌خواهانه‌اش، گفتمان هویتی تازه‌ای را در برابر گفتمان و ایدئولوژی غالب سیاسی دوران پهلوی دوم علم می‌کند. اخوان ثالث با دال مرکزی ایران، دال‌های شناوری چون میهن‌دوستی، دفاع از آزادی و عدالت، اعتراض علیه استبداد و ظلم و نیز احیای مکاتب آیینی و مذهبی تازه، مفصل‌بندی جدید ایجاد می‌کند.

کلیدواژه‌ها

اعتراض؛ امر سیاسی؛ تحلیل گفتمان؛ شعر معاصر؛ اخوان ثالث

مراجع

آقا گل‌زاده، فردوس.(1394). تحلیل گفتمان انتقادی، چاپ سوم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

اخوان ثالث، مهدی.(1362). از این اوستا. چاپ دهم. تهران: مروارید.

همو.(1369). «در پرتو چراغ آن سخن‌سنج، مصاحبه با اخوان ثالث»، محمد محمدعلی، مجله کلک، شمارۀ 6، صص 50-40.

همو.(1375). آخر شاهنامه، چاپ سیزدهم، تهران: مروارید.

همو.(1384). سر کوهِ بلند (برگزیده اشعار)، به انتخاب مرتضی کاخی، چاپ چهارم، تهران: انتشارات زمستان.

همو.(1379). ارغنون، چاپ یازدهم، تهران: مروارید.

همو.(1390). زمستان، چاپ بیست و هشتم، تهران: انتشارات زمستان.

همو.(1390). صدای حیرت بیدار: گفتگوهای مهدی اخوان ثالث (م. امید)، تهران: نشر مروارید.

همو.(1395). متن کامل ده کتاب مهدی اخوان ثالث (م. امید)، ۲ جلد، چاپ اول، تهران: انتشارات زمستان.

پورچافی، علی­حسین.(1384). جریان­های شعری­ معاصر فارسی، چاپ اول، تهران، انتشارات امیرکبیر.

تاجیک، محمدرضا.(1383). گفتمان، پادگفتمان و سیاست، تهران: موسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی.

خطیبی، محمد.(1387). شعرمتعهد ایران (چهره­های­ شعر سلاح)، چاپ دوم، تهران، انتشارات آفرینش.

خویی، اسماعیل.(1370). م. امید: شاعر شکست، تهران: دنیای سخن.

سلطانی، علی اصغر.(1384). قدرت، گفتمان و زبان، تهران: نشر نی.

شکیبا، پروین.(1373). شعر فارسی از آغاز تا امروز، چاپ دوم، تهران، انتشارات هنرمند.

شمیسا، سیروس.(1372). سبک شناسی نظم، چاپ  اول، تهران: انتشارات دانشگاه پیام نور.

همو.(1380). «جریان سمبولیسم اجتماعی در شعر»، نشریه مدرس، شماره 3، پاییز 1380، صص: 42-27.

صادقی فسایی، سهیلا و محمد روزخوش.(1392). «نکاتی تحلیلی و روش‌شناختی درباره تحلیل گفتمان (با نگاهی به پژوهش‌های ایرانی)»، مجله مطالعات اجتماعی ایران، دوره هفتم، شماره 4، زمستان 1392.

صفا، ذبیح­الله.(1383). تاریخ ادبیات ایران، جلد ۱، چاپ ششم، تهران، انتشارات فردوس.

غلام­رضایی، محمد.(1381). سبک‌شناسی شعر فارسی، چاپ اول، تهران، انتشارات جامی.

قاسم‌زاده، محمد.(1370). ناگاه غروب کدامین ستاره، چاپ اول، تهران: انتشارات بزرگمهر.

کاخی، مرتضی.(1370). باغ بی‌برگی (یادنامه مهدی اخوان ثالث)، چاپ اول، تهران: نشر ناشران.

کسرایی، محمدسالار، و پوزش شیرازی، علی.(1388). «نظریه گفتمان لاکلا و موفه، ابزاری کارآمد در فهم و تبیین پدیده‌های سیاسی»، فصلنامه سیاست، دوره ۳۹، شماره ۳، صص 360-339.

مختاری، محمد.(1378). انسان در شعر معاصر (با تحلیل شعر نیما، شاملو، اخوان، فروغ فرخزاد)، تهران: انتشارات توس.

معین، محمد.(1371). فرهنگ فارسی معین، جلد چهارم، چاپ هشتم، تهران: انتشارات سپهر.

مک دانل، دایان.(1380). مقدمه‌ای بر نظریه‌های گفتمان، ترجمه حسینعلی نوذری، تهران: انتشارات فرهنگ گفتمان.

هوارث، دیوید.(1377). «نظریه گفتمان»، ترجمه سید علی اصغر سلطانی، فصلنامه علوم سیاسی، سال اول، شماره ۲، صص 183-156.

یاحقی، محمدجعفر.(1387). جویبار لحظه­ها، چاپ دهم، تهران، انتشارات نماد.

یورگنسن، ماریان ، فیلیپس، لوئیز.(1394). نظریه و روش در تحلیل گفتمان، ترجمه هادی جلیلی، تهران: نشر نی.

Howard, D. Noarval. (2009). A, Stavrakakis, G, Discourse theory and political analysis, London Press.

Laclau, Ernesto and Moffe, Chantal .(2001). Hegemony and Socialist Strategy.Toward a Radical Democratic Politics, Verso.

Laclau, Ernesto .(1990). New Reflections on the Revolutions of Our Time, London: Verso.