تحلیل استعاره‌های مفهومی «عشق» در حکایت شیخ صنعان

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 9، دوره 18، شماره 68، مهر 1401، صفحه 231-262   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/mmlq.2022.693081

نویسندگان

امید وحدانی فر^{* 1}؛ صفورا انتظاری²

¹استادیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه بجنورد، بجنورد، ایران

²دانشجوی کارشناسی ارشد ادبیّات روایی، دانشگاه کوثر، بجنورد، ایران

چکیده

در این پژوهش رویکرد زبان‌شناختی استعارۀ مفهومی عشق در حکایت شیخ صنعان منطق‌الطیر عطار را با توجّه به نظریّۀ لیکاف و جانسون بررسی کرده‌ایم. به این منظور حکایت ذکر شده را به سه دورۀ شریعت، طریقت و حقیقت تقسیم کرده‌ایم و برای درک مفاهیم انتزاعی عشق به تبیین نگاشت‌های مورد نظر در هر دوره به روش تحلیلی ـ تطبیقی پرداخته‌ایم و نمونه‌هایی از ابیات حکایت مورد بحث را بر اساس استعارۀ مفهومی عشق مورد بررسی قرار داده‌ایم. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که عطّار برای بازنمایی عشق در حکایت شیخ صنعان از انواع استعاره‌های مفهومی بهره برده است. استعاره‌های خرد به کار رفته در روساخت این حکایت دارای زیرساختی پایه‌ای به نام «عشق عرفانی» هستند که آن‌ها را انسجام می‌بخشند. کلان‌استعاره‌های موجود در این حکایت نیز از نظر بسامدی در سه دسته استعارۀ هستی‌شناختی، استعارۀ جهتی، استعارۀ ساختاری قرار می‌گیرند. توجّه به استعاره‌های موجود در حکایت ذکر شده، نشان می‌دهد که استعارۀ کلان «خداوند عشق است» به عنوان مرکزی‌ترین استعاره است و تمام استعاره‌های خرد در تکامل این کلان‌استعاره به کار رفته‌اند.

کلیدواژه‌ها

استعارۀ مفهومی؛ عطّار؛ شیخ صنعان؛ عشق؛ عرفان

مراجع

قرآن کریم.

آتش‌سودا، محمدعلی. 1391. «تحلیل رمزشناختی داستان شیخ صنعان». شعرپژوهی. ش12. صص22-1.

ابن‌عربی، محیی‌الدین. 1383. التجلیات. ترجمۀ محمد حسین دهقانی فیروزآبادی. تهران: صحیفۀ معرفت.

ـــــــــــــــــــ . 1385. شرح نقش الفصوص. تهران: خورشید باران.

ابن نعیم اصفهانی، احمدبن عبدالله. 1385. حلیه الاولیاء و طبقات الاصفیاء. ج9. قاهره: دارالفکر.

اسپرهم، داود. 1395. «مفهوم (تقلیب عشق کبیره) در متون صوفیه (با تأکید بر آثار مولانا)». مطالعات عرفانی. ش23. صص38ـ5. 

افراخته، اللهیار، فاطمه مدرسی و بهمن نضهت. 1398. «دلایل بلاغی ذکر نهاد در داستان شیخ صنعان از دیدگاه علم معانی به استاد عبدالحسین زرین‌کوب». فنون ادبی. ش3. صص68ـ47.

بهنام، مینا. 1389. «استعارۀ مفهومی نور در دیوان شمس». نقد ادبی. ش10. صص114ـ91.

توفیقی، حسن، علی تسنیمی و مهیار علوی‌مقدم. 1395. «واکاوی الگوهای نظام‌مند استعاری و صورت‌های بلاغی؛ مطالعۀ موردی شعر رودکی». بلاغت کاربردی و نقد بلاغی. صص142ـ125.

حسنی، مسعود، فرهاد درودگریان، علی پدرام میرزایی و ایوب مرادی. 1400. «نقد اسطوره‌شناختی حکایت شیخ صنعان در منطق‌الطیر عطار نیشابوری بر مبنای نظریه مناسک‌گذار». ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. ش62. صص177ـ147.  

داودی‌مقدم، فریده. 1388. «سبک‌شناسی حکایت شیخ صنعان از دیدگاه تقابل نشانه‌ها». سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب). ش3. صص80ـ63.  

رسولی، محمدرضا و کیومرثی، پریسا. 1398. «بررسی مفهوم عشق از دیدگاه رابرت استرنبرگ در حکایت «شیخ صنعان» عطار و نمایشنامۀ فانتزی شیخ صنعان محمدحسین میمندی­نژاد». ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. ش54. صص133ـ109.  

رضاپور، زینب. 1398. «نقد وتحلیل الگوی تفسیری هاروت و ماروت در داستان شیخ صنعان با تکیه بر نظریۀ ژرار ژانت». ادبیات عرفانی. ش21. صص203ـ177. 

شریفی، محمد و مهدی شریفیان. 1389. «کشش و کوشش در آثار عطار نیشابوری». عرفانیات در ادب فارسی. ش4. صص93ـ80.

فروزانفر، بدیع‌الزمان. 1379. احادیث و قصص مثنوی. ترجمۀ حسین داوودی. تهران: امیرکبیر.

عبّاسی، زهرا. 1397. «استعاره مفهومی عشق و خوشه های معنایی مرتبط با آن در تذکرة‌الاولیای عطار». پژوهش‌های ادب فارسی (گوهر گویا). ش2. صص146ـ117.  

عطار، فریدالدّین. 1388. منطق‌الطیر. تصحیح محمد رضا شفیعی‌کدکنی. تهران: سخن.

غزالی، ابوحامدمحمد. 1361. احیاء علوم الدین.ج4. تهران: علمی و فرهنگی.

فتوحی، محمود. 1385. بلاغت تصویر. تهران: سخن.

ــــــــــــــ . 1393. سبک‌شناسی: نظریه‌ها، رویکردها و روش‌ها. تهران: سخن.

فردوسی، ابوالقاسم. 1366. شاهنامه. تصحیح جلال خالقی مطلق. نیویورک.

فهیمی نجم، طاهره. 1392. بررسی جلوه‌های عاشق و معشوق در داستان شیخ صنعان با ترجمان‌الاشواق ابن عربی. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد. دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی.

لیکاف، جرج و مارک جانسون. 1396. استعاره‌هایی که باور داریم. برگردان راحله گندمکار. تهران: علمی.

مولوی، جلال الدین محمد. 1386. کلیات دیوان شمس تبریزی. تهران: صدای معاصر.

مهرابی، معصومه. 1400. «استعاره‌های مفهومی در حکایت شیخ صنعان و دختر ترسا از منطق‌الطیر عطار و ارزیابی ترجمۀ انگلیسی آن از دیدگاه زبانشناسی شناختی ـ فرهنگی». نهمین همایش ملی متن‌پژوهی ادبی. صص19ـ1.

میبدی، ابوالفضل رشیدالدین. 1331. کشف‌الاسرار و عده‌الابرار. ج1. تهران: مطبۀ مجلس.

هاشمی، زهره. 1389. «نظریۀ استعارۀ مفهومی از دیدگاه لیکاف و جانسون». ادب‌پژوهی. ش12. صص139ـ119.   

ــــــــــــ . 1394. عشق صوفیانه در آینۀ استعاره: نظام‌های استعاری عشق در متون عرفانیِ منثور بر اساس نظریۀ استعارۀ شناختی. تهران: علمی.

هاوکس، ترنس. 1377. استعاره. ترجمۀ فرزانه طاهری. تهران: مرکز.

 

English source

Kovecoses,Z. (2000). Metaphor and Emotion: Language, Culture and Body in Human feeling. Cambridge: Cambridge University Press.

Kovecses, Z. (2002). Metaphor: A Practical Introduction. Oxford and New York

: Oxford University Press.

Kovecoses,Z.(2010). Metaphor: A Practical Introduction. Oxford and New York: Oxford University Press.

Grady, J.E. (2007). "Metaphor", in The Oxford Handbook of Cognitive Linguistics, ed. Dirk Geeraerts and Hubert Guyckens, Oxford: Oxford University Press.

Lakaff, G. & Jonson, M. (1980). Metaphors We Live By. Chicago: University of Chicago Press.

Croft,William & D. Allan Cruse (2004). Cognitive Linguistics. London: Cambridge University Press.

Lakaff, G. (1998). "The cotemporary Theory of Metaphor" In: Ortony, A. Metaphor and Thought. Second Edithon: Cambridge University Prees, PP.202-252.

Lakaff,George & Jahnson, Mark (2003). Metaphors We Live by, Chicago and London, The University of Chicago Press.