وجوه طنز در شخصیت ابوسعید ابی‌الخیر با تکیه بر اسرارالتوحید و حالات و سخنان ابوسعید

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 6، دوره 18، شماره 68، مهر 1401، صفحه 153-174   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/mmlq.2022.693082

نویسندگان

محمد رضا موحدی¹؛ مسعود معظمی گودرزی^{* 2}

¹دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه قم

²دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه قم

چکیده

در این پژوهش به بررسی و تحلیلِ انگیزه‌ها و دلایلِ رفتار و گفتار طنزآمیزِ ابوسعید به عنوان یک شخصیت برجستۀ عرفانی پرداخته‌ایم و تأثیر ویژگی‌های اخلاقی و عرفانی ابوسعید بر گفتار و رفتار طنازانۀ او را به روش تحلیل محتوایی بررسی کرده‌ایم. اصلی‌ترین وجه شخصیت طنّاز ابوسعید، بداهه‌گویی و تسلط بر بازی‌های لفظی و کلامی است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که مهم‌ترین وجوهی که به عنوان پایه و اساس شوخی‌ها و طنازی‌های ابوسعید است در سیزده دسته قرار می‌گیرند. از این میان سه مورد که عبارت هستند از: 1ـ بداهه‌گویی و بازیهای کلامی ابوسعید؛ 2ـ طنز موقعیت یا آموزش عملی عرفان با تکیه بر طنز؛ 3ـ پرهیز از خودخواهی و خودبینی، بیش از 60% از مجموعه انگیزه‌ها و دلایل طنّازی ابوسعید را تشکیل می‌دهند. مسأله شوخ‌طبعی ذاتی ابوسعید، اقبال مردم به او به دلیل روحیۀ طنّاز او و طنز به مثابه آیینۀ تمام‌نمای ویژگی‌های برجستۀ عرفانی، اخلاقی و اجتماعی ابوسعید از موضوعات مورد بحث در این پژوهش هستند.

کلیدواژه‌ها

طنز؛ طنّازی؛ شوخ‌طبعی؛ ابوسعید؛ عرفان

مراجع

انوری، حسن. 1379. یک قصه بیش نیست. چ1. تهران: عابد.

جمال‌الدین ابوروح، لطف‌اللّه بن ابی‌سعید بن ابی‌سعد. 1391. حالات و سخنان ابوسعید ابوالخیر. تصحیح محمدرضا شفیعی‌کدکنی. چ10. تهران: سخن.

جوادی، حسن.1384.  تاریخ طنز در ادبیات فارسی. چ1. تهران: کاروان.

حلبی، علی‌اصغر. 1377. طنز و شوخ‌طبعی در ایران و جهان اسلام. چ1. تهران: بهبهانی.

داد، سیما. 1371. فرهنگ اصطلاحات ادبی. چ1. تهران: مروارید.

دهرامی، محمّد. 1395. «مشابهت‌های شخصیتی و فکری ابوسعید و حافظ و زمینه‌های اشتراک آن»، کنگره بین‌المللی زبان و ادبیات. ری: دانشگاه فرهنگیان.

رزمجو، حسین. 1369.  شعر کهن در ترازوی نقد اخلاق اسلامی. ج2، چ2. مشهد: مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی.

سنایی، مجدود بن آدم. 1368. حدیقه‌الحقیقه و طریقه‌الشریعه. تصحیح محمدتقی مدرس رضوی. چ1. تهران: دانشگاه تهران.

سهراب‌نژاد، علی‌حسن و پرویز لیلی. 1396. «مجلس‌گویی ابوسعید ابی‌الخیر در اسرارالتوحید و حالات و سخنان»، نهمین همایش ملی پژوهش‌های زبان و ادبیات فارسی. بیرجند: دانشگاه بیرجند.

شفیعی‌کدکنی ، محمّدرضا. 1386. چشیدن طعم وقت. چ2. تهران: سخن.

ــــــــــــــــــــــــ . 1374. مفلس کیمیافروش. چ2. تهران: سخن.

طاهری، قدرت‌الله. 1382. «بازی‌های طنزآمیز زبانی ابوسعید در اسرارالتوحید». فصلنامه پژوهشهای‌ ادبی. ش2. صص122ـ107.  

فولادی، علیرضا. 1386. طنز در زبان عرفان. چ1. قم: فراگفت.

محمدبن منوّر بن ابی‌سعد بن طاهربن ابی‌سعید. 1389. اسرارالتوحید. تصحیح محمدرضا شفیعی‌کدکنی. چ9. تهران: آگاه.

نیکوبخت، ناصر. 1380. هجو در شعر فارسی. چ1. تهران: دانشگاه تهران.