تحلیل رفتار شخصیت‌های داستانی منظومۀ لیلی و مجنون نظامی گنجه ای بر‌اساس نظریۀ مراحل رشد ‌اخلاقی لارنس کلبرگ از منظر جامعه شناسی ادبیات ...

مطالعات جامعه شناسی

مقاله 7، دوره 16، شماره 58، خرداد 1402، صفحه 131-150   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/jss.2022.1961096.1468

نویسندگان

سیمین آرامی¹؛ علی دهقان^{* 2}؛ ژیلا صراطی³؛ حسین حاجی زاده⁴

¹گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد شبستر، دانشگاه آزاداسلامی ، شبستر ،ایران

²گروه زبان و ادبیات فارسی ،واحد تبریز ، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز ، ایران ( نویسندۀ مسئول) [e-mail]

³گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد شبستر، دانشگاه آزاداسلامی، شبستر ،ایران

⁴گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد شبستر، دانشگاه آزاداسلامی ،شبستر ،ایران

چکیده

  داستان ﺑﻮﻳﮋه­ در ژاﻧﺮ ﺗﻌﻠﻴﻤﻲ، ­در قالب کوتاه و موجز، بدور از هنرنمایی و صحنه­پردازی­های زاید برگرفته از متن زندگی، بهترین مؤلفه برای معرفی خلق ­و ­خوی پدیدآورندۀ ­اثر ادبی و تأثیرگذارترین اﺑﺰار برای ﺗﺠﻮﻳﺰ ﻫﻨﺠﺎرﻫـﺎی اﺧﻼﻗـﻲ اﺳـﺖ. نظامی در گفتار و رفتار قهرمانان قصّه‌هایش منش و هویّت انسان آرمانی را به تصویر کشیده این ویژگی آثار نظامی موجب شده­ است تا رفتار اخلاقی شخصیت­های داستانی او بر اساس یکی از نظریه­های برگزیده و زبدۀ اخلاقی معاصر غرب تحلیل و میزان مطابقت با مراحل و مراتب آن ارزیابی شود. با توجه به زمینه‌های فطری بشر، به نظر می‌رسد که مسائل اخلاقی تا حدودی دارای عناصر مشترکی در میان فرهنگ‌ها و جوامع انسانی باشد. اما گاهی تعدد و تکثر نظریات اخلاقی چنان می­نماید که کدهای اخلاقی در میان ملل مختلف نشانی‌های متفاوت داشته باشند. پژوهش در نظریه­های اخلاقی بر مبنای یکی از غنی‌ترین میراث فرهنگی ایرانی و اسلامی، می­تواند بین این دو فرض یاد شده برتری یکی را تأیید کند. در این مقاله رفتار اخلاقی اشخاص منظومه برای نخستین باردر چارچوب یک تئوری علمی تحلیل می­شود. هدف اصلی این پژوهش کاربرد نظریۀ رشد اخلاقی لارنس کلبرگ (Lawrence Kohlberg)  در رفتار شخصیت های منظومۀ لیلی و مجنون نظامی و پاسخ به ا­ین پرسش است که آیا درجات ­اخلاقی اشخاص داستان منظور قابل تفسیر و تحلیل با نظریۀ مراحل رشد اخلاقی کلبرگ است ؟ در نتیجۀ این پزوهش «پنج» کد ­­اخلاقی شناسایی شده ­­است. که هر یک از این کدها کنش­های متعددی را در برمی­گیرد و بر­انگیزه و استدلال خاصی دلالت دارد ومقام بالاترین مراحل رشد اخلاقی کلبرگ را به اخلاق شخصیت های داستان می­بخشد این پژوهش به روش تحلیل محتوا و توصیف با استناد به منابع کتابخانه ای مبتنی بر مطالعۀ نشریات وکتب گردآوری شده است این موضوع با وجود توجه پژوهندگان به مسائل اخلاقی در لیلی و مجنون نظامی پژوهشی کاملاً جدید است و پیشینۀ عینی ندارد ­

کلیدواژه‌ها

جامعه شناسی؛ رشد ‌اخلاقی؛ لارنس کلبرگ. لیلی و مجنون؛ نظامی گنجه‌ای

مراجع

اسمیت­،­ ادوارد­ای،­ هکسما،­ سوزان نولن؛ فردریکسون، باربارال؛ لافتوس، جفری ر؛ بم، داریل ج؛ مارن، استیفن (2003)،­ زمینۀ روانشناسی­اتکینسون ­و ­هیلگارد، ترجمۀ حسن رفیعی، محسن ارجمند، جلد اول، چاپ چهارم، ­تهران: ارجمند.

ثروت، منصور (1370)،­ گنجینۀ حکمت در آثار نظامی، ­تهران: ا‌میرکبیر..

خواجه نصیرالدین طوسی،­ ­ابوجعفر محمد ­بن ­محمد­ (1364)، ­­اخلاق­ناصری، به تصحیح مجتبی ‌مینوی/ علیرضا حیدری،­ تهران: خوارز‌می‌‌.

دهخدا، علی­اکبر (1393)، لغت‌نامه، تهران: دانشگاه تهران.

شعار، جعفر ­(­1365)، گزیدۀ سیاست‌نامه، ج اول، تهران­: بنیاد.

­شعیبی، فاطمه (1392)، قضاوت اخلاقی، چاپ اول، نشر ­الکترونیکی، کتاب سبز.

عمید، حسن (1389)، فرهنگ فارسی عمید، انتشارات فرهنگ.

کدیور، پروین (1378)، روانشناسی ­اخلاق، چاپ اول، تهران: آگه.

کریمی‌‌، عبدالعظیم (1388)، روانشناسی­­ رشد مراحل شکل‌گیری اخلاق در کودک­ (با تأکید بر رویکردهای تحولی)، چاپ دوم، تهران: عابد.

نراقی، ملااحمد (1371)، معراج السعادة، چاپ اول، قم: هجرت.

­نظامی گنجه­ای، ­الیاس­ (­­1394­)، لیلی­ و مجنون، تصحیح بهروز ثروتیان، چاپ چهارم، تهران: امیرکبیر.

مقالات:

احمدی، سیروس (1388)، «بررسی نوع دوستی در روابط روزمرۀ اجتماعی و عوامل مؤثر بر آن»، مجلۀ جامعه شناسی ایران، دورۀ دهم، شمارۀ 2، 87-108.

جهانگیرزاده، محمدرضا (1390)، «دیدگاه­های شناختی تحولی در رشد اخلاقی»، معرفت اخلاقی، سال 2، شمارۀ 4، 10-­122.

خان­محمدی، محمدحسین؛­­ همتی، ­حجت­الله (1394)، «انعکاس آموزه­های تعلیمی در خمسۀ نظامی»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، سال هفتم، شمارۀ 27، 100-126.

خزاعی، زهرا؛ رامادان، نسرین (1392)، «رشد اخلاقی: اصول و روش‌های آن از نظر افلاطون»، فصلنامۀ علمی- پژوهشی دانشگاه قم: سال چهاردهم، شمارۀ سوم و چهارم، 118-100.

رحمانیان، زینب (1393)، «بررسی تطبیقی رشد اخلاقی در قابوسنامه از دیدگاه کلبرگ»، نشریۀ پژوهش­های ادبی و بلاغی، شمارۀ 8، 32-45.

سلمان‌زاده، پروین؛ فرهادی، اعظم (1394)، «بررسی تطبیقی اهداف و روش‌های تربیت اخلاقی از نظر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و لورنس کلبرگ»، مجلۀ مطالعات قرآنی نامه جامعه، شماره ­115، 127- 161.

شعاع کاظمی، مهرانگیز؛ میرمحمد حسین اوشانی، سیده آتنا؛ فرزانه، نقیب (1394)، «رابطۀ آموزه­های دینی والدین و رشد اخلاقی کودکان دبستانی»، پژوهش در مسائل تعلیم و تربیت اسلامی،دورۀ 23، شمارۀ 29، 107-120.

عزیزی، بختیار (1393)، «معیارهای اخلاقی مدیریت اسلامی با نگاهی به اشعار حکیم نظامی گنجوی»، همایش بین‌المللی مدیریت.تهران 1 آذر، 462  - 479.

­عسگری، مرضیه (1395)، «صفات اخلاقی عاشق در عاشقانه­های نظامی»، همایش ملی ادبیات غنایی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف‌آباد، 1-14.

عصاره، ­علیرضا؛ مهدی‌زاده تهرانی، آیدین؛ امینی زرین، علیرضا؛ عظیمی، شادی (1396)، «نقدی بر نظریۀ رشد قضاوت اخلاقی لارنس کلبرگ پژوهشی در بررسی چند جانبۀ نظریۀ کلبرگ و ارائۀ رهنمودی دربارۀ مراحل رشدی او»، فصلنامۀ تعلیم و تربیت، شمارۀ 134، ­93-112.

فیاض، ایراندخت؛ گوزلی اینانلو، شهره؛ انصافی مهربانی، سپیده (1394)، «جایگاه صلۀ رحم در سبک زندگی اسلامی و راهکارهای مقابله با ضعف در صلۀ رحم از منظر آموزه‌های اهل بیت (علیه السلام)»، اولین کنگرۀ بین المللی روانشناسی و علوم تربیتی با رویکرد اسلامی،1-­15.

لطف‌آبادی، حسین (1384)، «نقد نظریۀ رشد اخلاقی پیاژه و کولبرگ و باندورا و ارائۀ الگوئی نو برای پژوهش در رشد اخلاقی دانش آموزان ایران»، فصلنامۀ نوآوری‌های آموزشی، شمارۀ 11 تا 76.

معدن کن، معصومه(1384)، «رمز محمودی»، فصلنامۀ فرهنگستان، شمارۀ 27، 55-81.

ناصری، ناصر (1398)، «کاربرد اغراض علم معانی در پیام‌های تربیتی در لیلی و مجنون نظامی»، مجلۀ ادبیات فارسی، شمارۀ 34، 63-96.

نصیری، منصور (1387)، «نگاهی به نظریۀ رشد اخلاقی کالبرگ»، معرفت، شمارۀ 132، 134-125.

نوروزی، رضاعلی؛ عاطفت دوست، حسین (1390)، «تربیت اخلاقی؛ بررسی تطبیقی دیدگاه خواجه نصیرالدین طوسی و کلبرگ»، معرفت اخلاقی، 2(2)، 53-68.

یثربی، سیدیحیی (­1381)، «امام محمد غزالی و خردورزی و دین‌داری­»، مجلۀ­ ذهن، شمارۀ 11 و 12، 3-62.