بررسی نقش تمثیل در اعتراضات فردی ـ اجتماعی شکواییه‌های مثنوی مولانا

فصل نامه تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی

مقاله 3، دوره 14، شماره 52، تیر 1401، صفحه 41-67   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

کلثوم طبخ کار حسن کیاده¹؛ محسن ایزدیار^{* 2}؛ شاهرخ حکمت³

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، واحد اراک، دانشگاه آزاد اسلامی، اراک. ایران.

²استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد اراک، دانشگاه آزاد اسلامی، اراک، ایران

³دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد اراک، دانشگاه آزاد اسلامی، اراک، ایران.

چکیده

سرشت آدمی با تمثیل و داستان‌پردازی سازگاری فطری دارد. از این رو یکی از روش‌های تعلیمی و بلاغی که در کتب آسمانی و به تبع آن کتب عرفانی از آن بهره گرفته شده، ارسال‌المثل است. زیرا بهره‌گیری مناسب از این شیوه سبب اثرگذاری بهتر می‌شود و از خشکی و ملال‌انگیزی تعلیم و موعظه می‌کاهد و به دنبال آن تأثیر ژرف-تر و عمیق‌تر در ذهن و ضمیر مخاطب می‌گذارد. اعتراض به نابسامانی‌های اخلاقی و اجتماعی جامعه یکی از موضوعات اخلاقی است که به مقتضای برخی بی‌عدالتی‌ها و تبعیض‌ها به صورت جدی پا به عرصه‌ ادبیات گذاشت و از آنجا که بخشی از محتوای مثنوی مولوی به موضوع اعتراض، شِکوه و گلایه اختصاص داده شده است، مولوی کوشیده با بهره‌گیری از تمثیل اعتراض نابسامانی‌ها را پررنگ‌تر و برجسته‌تر سازد. در مقالۀ حاضر که با روش توصیفی ـ تحلیلی صورت گرفته است، بر اساس شیوه مطالعات کتابخانه‌ای به بررسی نقش تمثیل در اعتراضات فردی و اجتماعی مثنوی پرداخته شده است. اینکه تمثیل در بیان مفاهیم اعتراضی در مثنوی چه نقش و اهمیتی دارد و مولانا از چه شگردی به همین منظور استفاده کرده است پرسش‌های اصلی پژوهش حاضرند. هدف از انجام این پژوهش، بررسی نگرش‌های انتقادی و شکواییه‌های اعتراضی مولانا در مثنوی بر بنیاد تمثیل و تبیین نقش و تاثیر تمثیل و داستان‌های تمثیلی در انعکاس ناهنجاری‌های فردی و اجتماعی در مثنوی معنوی بوده است. نتایج تحقیق حاکی از آن است که تمثیل‌های مثنوی سبب اثرگذاری بهتر اعتراضات مولانا شده است. هم‌چنین بخش گسترده‌ای از اعتراضات مثنوی به مسائل اجتماعی اختصاص دارد.

کلیدواژه‌ها

اعتراض؛ تمثیل؛ شکواییه؛ شعر عرفانی؛ مثنوی معنوی مولوی

مراجع

1. قرآن کریم
2. آقایاری زاهد، رضا؛ نوری، زهرا (1398)، بررسی ادب اعتراض در شعر سنایی و مولوی، فصلنامه شفای دل، سال دوم، ش 4، پاییز و زمستان، صص 1-24.
3. انوری، حسن؛ اخیانی، جمیله (1381)، فرهنگ بزرگ سخن، تهران، نشر سخن.
4. بهبودی، محمّدباقر؛ مجلسی، محمّدتقی (1386)، بحارالانوار، تهران: نشر اسلامیّه.
5. پاینده، ابوالقاسم (1383)، نهج­الفصاحه (سخنان قصار پیامبراکرم (ص))، تهران: نشر انصاریان.
6. پشتدار، علی­محمد (1385)، ناصر خسرو و ادب اعتراض، تهران: نشر فرهنگ صبا.
7. پورممتاز، علی­رضا (1372)، فرهنگ جامع چاپ و نشر، تهران: موسسه نمایشگاه­های فرهنگی.
8. جعفری، محمدتقی (1382)، تفسیر و نقد مثنوی جلال­الدین محمد بلخی، تهران: انتشارات اندیشه اسلامی.
9. دهخدا، علی­اکبر (1372)، لغت­نامه، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
10. زرّین­کوب، عبدالحسین (1362)، سرّ نی، تهران: نشر علمی.
11. ---------------- (1380)، پلّه­پلّه تا ملاقات خدا، تهران: نشر علمی.
12. ---------------- (1389)، بحر در کوزه، نقد و تفسیر قصّه­ها و تمثیلات مثنوی، تهران: نشر علمی.
13. زمانی، کریم (1385)، میناگر عشق و شرح موضوعی مثنوی معنوی، تهران: نشر نی.
14. -------- (1378)، نی­نامه در تفاسیر مثنوی، تهران: چاپ اطّلاعات.
15. سجّادی­راد، صدیقه؛ ذاکری، احمد (1398)، اعتراض در مثنوی مولانا، فصلنامه علمی تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)، دوره 11، شماره 42، پاییز، صص 132-105.
16. سرّامی، قدمعلی (1389)، بث­الشکوی دانشنامة جهان اسلام، زیر نظر غلام­­علی حدّاد عادل، تهران.
17. شفیعی­کدکنی، محمّدرضا (1380)، تازیانه­های سلوک، تهران: نشر سلوک.
18. شهیدی، سیدجعفر (1380)، شرح مثنوی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
19. فرزانه­آباد، شبنم؛ و دیگران (1400) «تمثیل شگردی تعلیمی در مثنوی معنوی»، بوشهر، فصلنامه تحقیقات تمثیلی، دوره 13، شماره 50، دی، صص 40 ـ 64.
20. فروزان­فر، بدیع­الزّمان (1366)، زندگانی مولانا جلال­الدّین محمّد، تهران: نشر کتاب پارسه.
21. ------------- (1380)، شرح مثنوی شریف، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
22. گلدمن، لوییس (1381)، جامعه­شناسی ادبیات، ترجمه محمد پوینده، تهران: نشر هوش و ابتکار.
23. معین، محمد (1375)، فرهنگ فارسی، شش جلد، تهران: نشر امیرکبیر.
24. ملک­زاده، نرگس (1388)، شکواییه در سبک عراقی، پایان­نامه، اصفهان: دانشگاه اصفهان.
25. مولوی­بلخی، جلال­الدّین محمد (1381)، مثنوی معنوی، تصحیح رینولد نیکلسون، تهران: نشر امیرکبیر.
26. نوری، محمدعلی (1392)، شکواییه در شعر فارسی از آغاز تا پایان قرن هشتم، پایان­نامه، تبریز: دانشگاه تبریز.
27. یوسف­پور، محمّدکاظم و فانی­اسکی، راضیه (1396)، زمینه­های کاربرد مفهوم تکبر در مثنوی، سومین همایش متن­پژوهی ادبی (نگاهی تازه به آثار مولانا)
28. نظری، ماه (1393)، نقش تمثیل در مثنوی معنوی، نشریۀ فنون ادبی، سال ششم، پاییز و زمستان، شمارۀ 2، پیاپی 11.
29. جهان­دیده کوهی، سینا (1392)، ساختار و ساخت­آفرینی تمثیل در مثنوی، نشریۀ الهیات هنر، شمارۀ اول، صص 128-105.