پیشگیری وضعی با رویکرد طراحی محیطی در کاهش سرقت منازل اجتماعی ( مطالعه‌ی موردی مسکن مهر شهر رشت )

آموزه های فقه و حقوق جزاء

مقاله 4، دوره 1، شماره 2، مرداد 1401، صفحه 85-106   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/jcld.2022.693617

نویسندگان

سید علی جبار گلباغی ماسوله^{* 1}؛ ساسان ملک مطیعی²

¹استادیار گروه فقه و حقوق دانشگاه آزاد اسلامی واحد لاهیجان

²دانشجوی دکترای حقوق جزا و جرم شناسی، واحد لاهیجان، دانشگاه آزاد اسلامی، لاهیجان، ایران

چکیده

طراحی نامناسب در ساخت و ساز محیطی، خطر بزه‌دیدگی را ایجاد می‌کند و پیشگیری از طریق طراحی محیطی، فرصت ارتکاب اقدامات مجرمانه را از بزهکاران ‌می‌ستاند. با توجه به فراوانی وقوع سرقت، از منازل مسکن مهر، اهتمام به رعایت هرچه بیشتر قواعد طراحی محیطی در ساخت مسکن اجتماعی، ضروری است. پژوهش به نگارش درآمده در مقاله پیش رو، به صورت موردی، عوامل وقوع جرم سرقت را در مسکن مهر رشت شناسایی می‌کند و نمایان می‌سازد که منشاء آن، بی‌توجهی به مقوله پیشگیری وضعی است. تطبیق و سنجش طراحی مسکن مهر شهر رشت با مؤلفه‌های طراحی محیطی، چنین حکایت دارد که در محیط داخلی و خارجی این مسکن اجتماعی، مؤلفه‌هایی همچون: قلمرو، نظارت، کنترل دسترسی و دشوارسازی در دستیابی به اهداف مجرمانه رعایت نگردیده است و فقدان این مؤلفه‌ها، تاثیر مهمی در وقوع و فراوانی جرم سرقت داشته است؛ از این رو، اجرای صحیح مؤلفه‌های طراحی محیطی در طرح‌های مسکن اجتماعی، مانند مسکن مهر، راه جلوگیری از وقوع جرم سرقت در این شهرک‌ها و مجتمع‌های مسکونی است. اجرای ضوابط طراحی محیطی، ضمن ارتقای ضریب امنیت، کمک شایانی برای کاهش هزینه‌های گزاف برقراری امنیت و نیز کشف و تعقیب مجرمین است.

کلیدواژه‌ها

پیشگیری وضعی؛ طراحی محیطی مسکن مهر؛ سرقت از منازل اجتماعی؛ مسکن مهر رشت

اصل مقاله

مقدمه

در کشورهای مختلف دنیا و از جمله کشورهای در حال توسعه، سیاست­های متنوعی برای تامین مسکن، به ویژه برای اقشار کم درآمد جامعه ارائه شده است. از آنجا که حق مسکن، یکی از حقوق اساسی هر فرد، در جامعه است، در اصول قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز بر این نکته، تصریح شده است.

متأسفانه، در حال حاضر، افزایش بی رویه­ی بهاء مسکن موجب شده است که قشر وسیعی از افراد جامعه، به تهیه­ی مسکن مناسب، موفق نشوند و به ناچار، به محله­ها و مسکن­هایی پناه آورند که صرفاً، تأمین کننده­ی حداقل نیازهای انسانی آنان است؛ از سویی دیگر، همواره، بازار مسکن در کشور، دچار فقدان ‌برنامه و نابسامانی‌های فراوانی در حوزه­ی عرضه و تقاضا است که طی سال‌های گذشته رویکرد مناسبی هم در کنترل این روند اتخاذ نشده است و تصمیمات أخذ شده نیز برای رفع این مشکل تأثیر چندان مثبتی نداشته است. با توجه به نوسانات اقتصادی اخیر کشور نیز این مسأله، بحرانی‌تر شده است و داشتن مسکن مناسب برای بسیاری از خانواده­های ایرانی، به رویایی دست نیافتنی، تبدیل شده است ( پیران،1390، 30 ).

بررسی موضوعاتی همچون طرق معماری در ساخت مسکن و نیز چگونگی شهرسازی در نقاط مختلف کشور و یا محلات یک شهر، مهر تأییدی بر اثرگذاری محیط، بر وقوع بزهکاری است. از نگاه طراحی محیطی، در بسیاری از نقاط شهری، ارتباط ساختاری بین ایجاد امنیت و ساخت و ساز شهری وجود ندارد؛ به بیان دیگر، می­توان چنین بیان داشت که متصدیان ساخت شهری، معیارها و مقیاس­ها را بیشتر در افزایش مقاومت فیزیکی سازه، آن هم بر پایه­ی محاسبات فنی و مصالح و نیز بهبود نمای بیرونی سازه می­دانند و مقوله­ی امنیت، در ساخت و ساز آن­ها فاقد جایگاه ویژه است و در بسیاری از طرح­ها و نقشه­های ساختمانی مغفول است.

با توجه به اینکه جرایم، در مکان، واقع می­شود، ایجاد طرح و الگوسازی، هماهنگ با محیط، بر پایه­ی کلیات و قوانین شهرسازی، از علل تأثیرگذار بر کاهش وقوع جرایم است. از آنجایی که شکل محیط زندگی، تعیین کننده­ی میزان جرم و کیفیت آن است، این دو مبحث، رابطه­ی مستقیم و تنگاتنگی با هم دارند و هر میزان که محیط ساخته شده­ی انسانی بر پایه­ی اصول علمی و موازین و معیارها است، به همان اندازه، مقدار و نوع ارتکاب جرم نیز در این محیط­ها، تقلیل می­یابد.

دولت جمهوری اسلامی ایران، بر اساس اصول 31 و 43 قانون اساسی، در سال 1388 شمسی، برای تأمین مسکن قشر کم درآمد، یکی از بزرگترین طرح­های ملی را به نام مسکن مهر، در شهرهای مختلف ایران، اجرایی کرد. پس از سکونت متقاضیان واحدهای مسکونی مجتمع­های مسکن مهر و جریان زندگی و شکل­گیری محیط­های اجتماعی در این مجتمع­ها و شهرک­های مسکن مهر، به مرور زمان، بسترهای مغفول امکان وقوع جرم و آسیب­های اجتماعی، به هنگام طراحی و ساخت این شهرک­ها، نمایان گردید.

مسکن مهر کلان شهر رشت از آن جمله­ی مجتمع­های بزرگ مسکن مهر است که پس سکونت و شکل­گیری زندگی اجتماعی در آن، آسیب­های حاصل از غفلت در طراحی آن، خود را نمایان ساخته است. رشد آمار وقوع جرم سرقت در این مسکن اجتماعی، دغدغه­ی ساکنین آن را باعث شده است. وجود مسکن ارزان و جمعیت هدایت شده به مسکن مهر رشت موجب گردید تا متولیان و طراحان این کلان طرح، علی رغم دارا بودن محیط و فضای باز، نسبت به حفظ امنیت اموال ساکنین آن، غفلت ورزند و این غفلت، سبب گردیده است تا بزهکاران، از خلاء در طراحی، سود برند و با آسودگی خاطر، اقدامات بزهکارانه­ی خود را نسبت به اموال ساکنین عملی سازند.

اجرای طراحی صحیح و به کارگیری مؤلفه­های طراحی محیطی، می­تواند موقعیت را برای انجام سرقت، سد کند؛ زیرا محیط امن و ساخته شده­ی بر اساس اصول و قواعد، می­تواند از تحریک برای وقوع ارتکاب جرم جلوگیری کند و یا آن را تقلیل دهد و یا از بین ببرد؛ چه اینکه بزهکاران برای کسب منفعت حداکثری با هدفمندی عقلایی، خواهان کمترین هزینه هستند؛ بدین جهت، از مواجه با خطر شدید، امتناع می­ورزند. هر اندازه خطر دستگیری و تحمیل مجازات برای مجرمین، سیر صعودی پیدا کند، زمینه­ی وقوع جرم تقلیل می­یابد و گاه از بین می­رود. چگونگی طراحی محیط انسانی و اجرای مؤلفه­های پیشگیری، می­تواند در آماج جرم قرار داشتن افراد، تأثیر به سزایی ایجاد کند؛ از این رو، پیچیدگی و غیر قابل حل بودن معادلات طراحی محیطی، برای بزهکاران بزه سرقت، آنان را از اهداف دشوار به سوی اهداف آسان، منصرف می­سازد. در نگاه از دریچه­ی جرم شناسی و پیشگیری از جرم، به طراحی محیطی مسکن مهر رشت، چنین به نظر می­آید که طراحی و ساخت مسکن مهر شهر رشت، با قواعد طراحی محیطی، فاصله زیادی دارد و در اجرای طرح مسکن مهر شهر رشت، قواعد و معیارهای جلوگیری از وقوع جرم سرقت، رعایت نشده است.

1. پیشگیری وضعی

پیشگیری وضعی،[1] حاوی مجموعه اقدامات و تمهیدات غیرکیفری است که با تقلیل فرصت مطلوب برای ارتکاب جرم و نیز نامتـناسب نشان دادن موقعیت پیش جنایی، از وقوع جرم جلوگیری می­کند ( چاله چاله، 1387، 6 ). بخشی از فنون این روش، بر تحولات محیطی، بخشی، بر مهار بزهکاران و بخشی دیگر، بر حمایت بزه دیدگان متمرکز است ( میرخلیلی، 1387، 298 ).

این تدابیر پیشگیری، همواره، با تغییر موقعیتِ فردِ در معرض بزهکاری و بزه دیدگی و یا دگرگونی در موقعیت محیطی، همچون: زمان و مکان، در پی آن است که افراد مصمم به ارتکاب جرم را از ارتکاب آن، باز دارد و از وقوع جرم، ممانعت به عمل آورد. این شیوه، زمانی فرد بزه دیده را مورد نظر قرار می­دهد که با پشتیبانی از وی، از وقوع جرم، جلوگیری می­کند. در برخی از موارد، با تبدیل موقعیت محیطی، چون زمان و مکان، مجال وقوع جرم را سلب یا تحقق آن را با دشواری همراه می­سازد ( رهامی، 1384، 196 ).

پیشگیری وضعی، در برگیرنده­ی مواردی چون: محو کامل بعضی از خطرات، تقلیل برخی از خطرات و کاهش دامنه­ی خسارت­های وارده است. کاهش برخی از خطرات، از طریق انجام اقداماتی امنیتی است؛ مثل: تجهیز اماکن، به دوربین­های مدار بسته و یا افزایش نیروی پلیس، جهت ایجاد رُعب و ممانعت از وقوع جرم و پذیرش بعضی از خطراتی که اجتناب ناپذیر است و یا دفع آن­هایی که هزینه­های گزافی را تحمیل می­کند.

این پیشگیری با إشراف به موقعیت بزهکار، نوع جرم، مقاصد و موضوعات جرم و نیـز ویژگی­های بزه­دیده، اقداماتی را عملی می­سازد که انجام این اقدامات، سبب از بین رفتن و یا کاهش موقعیت­ها و فرصت برای وقوع جرم است. کاهش فرصت و نیز موقعیت، با گسترش امنیت فیزیکی و یا طراحی ساخت و سازها، در نهایت، سبب خطرناک شدن و نیز هزینه دار بودن رفتار مجرمانه می­گردد. در این شیوه، خنثی­سازی اقدامات مجرمانه، با انجام تغییرات و اصلاح در سبک زندگی افراد و محل سکونت آنان تحقق می­یابد. در واقع، می­توان بیان داشت که این گونه اقدامات، تکمیل کننده­ی کار پلیس، محسوب است؛ از این رو، پیش­بینی، شناخت، تخمین و یا برآورد خطر جرم و تحقق این امکانات را برای کاهش یا از بـین بردن جرم، پیش بینی وضعی و یا مدیریت کردن خطر جرم می­نامند ( بیات و همکاران، 1387، 40ـ44 ).

شیوه­های پیشگیری وضعی، در سه بخش طبقه بندی می­شوند: شیوه­هایی که میزان تلاش را برای ارتکاب جرم، افزایش می­دهند؛ فنونی که خطرات ارتکاب جرم را بالا می­برند و روش­هایی که سبب کاهش جاذبه در موضوع جرم می­شوند ( عصاره، 1391، 95 ).

پیشگیری وضعی، بیشتر، در پی ازدیاد خطر و افزایش اقدامات لازم برای ارتکاب جرم و نیز کاهش بهره­ی حاصله­ی از جرم است و توجهی به عوامل اقتصادی و اجتماعی تحقق جرم ندارد که تغییرات در آن، با دشواری و نیازمند صرف زمان است. طرح و برنامه­ی این سبک از پیشگیری، در صدد خلق تغییرات در محیط­های فیزیکی و روش­های نظارت و کنترل و در نهایت، کاهش آمار جرایم است. از سوی دیگر، این پیشگیری، بر تغییرات محیطی، کنترل مجرمان و حفاظت از بزه­دیدگان، تمرکز دارد. پیشگیری وضعی، مانع تحقق یا تکرار واقعه مجرمانه می­شود و لازمه­ی آن، انجام تغییرات در محیط و کیفیت جرایم است ( زندی، 1391، 68 ).

2. نظریه­ی طراحی محیطی

جرم، یکی از پدیده­های نا بهنجار اجتماعی است که بر نحوه­ی زندگی شهرنشینان اثر گذار است. از آنجا که ارتکاب جرم، به مکان و زمینه­ی محیطی مساعد نیازمند است، بعضی از موقعیت­های موجود در فضاهای شهری، این اماکن را به مناطق جرم خیز بدل می­سازد. نظریه­های بیان شده در خصوص اثر عوامل محیطی بر رفتارهای اجتماعی، خود، بر دو بحث تمرکز و تأکید دارد؛ نخست، بر عوامل محیط طبیعی و دیگری، بر روی اثرگذاری رفتار انسان نسبت به محیط ساخته شده و مصنوع،  بـه خصوص در محیط­های شهری ( صالحی، 1387، 50 ).

نظریه­های مرتبط با اثرگذاری عوامل محیط انسان ساخته، در ایجاد رفتارهای بزهکارانه و مجرمانه، به نظریه­ی پیشگیری از جرمِ مکان محور، شهرت دارند. نظریه­های مکان محور، با طرح روش­هایی از قبیل: پیشگیری موقعیتی از وقوع جرم، برقراری امنیت بر اساس طراحی و طراحی محیطی، بیان می­گردند ( غفاری، 1392، 60 ).

در جرمشناسی، نظریه­ی طراحی محیطی،[2]به مفهوم مدیریت و کنترل محیط فیزیکی پیرامون انسان، همچون: اماکن تجاری و مسکونی، در جهت ازیاد امنیت عمومی جامعه و همچنین ایجاد ترس از طرق طراحی صحیح است که زمینه­ی کاهش و یا از بین رفتن وقوع جرم را فراهم می­سازد. طراحی محیطی، بر اساس ارتباط بین محیط و رفتار انسانی تعریف می­شود. در واقع، طراحی محیطی، با هدف کاربری بهینه­ی افراد از محیط زندگی خود، به طراحی محیط می­پردازد و در این رابطه، به نیازهای فیزیکی، اجتماعی و روانی توجه می­کند ( اورکی، 1394، 75 ).

در حقیقت، پیشگیری از طریق طراحی محیطی، در پی ممانعت از ارتکاب جرایم خاص و نیز ترس از ارتکاب جرم است. این مقصود، در یک فضائی تعریف می­گردد که از راه تغییرات در رفتار انسان تحقق می­یابد. لازم به بیان است که ایجاد تغییرات کلی، هدف این نوع پیشگیری نیست و فقط، متغیرهای اثرگذار بر رفتار انسان با محیط، می­تواند تغییر کند؛ از این رو، پیشگیری از وقوع جرم، بر اساس طراحی محیطی، در پی توسعه­ی امنیت حقوقی و نیز استفاده مطلوب از محیط، بر مبنای حمایت همه جانبه از جامعه و شهروندان است ( عامری سیاهویی، 1387، 64 ).

نگرش مذکور، همان موضعگیری پلیس محور است که پایه پیشگیری از ارتکاب جرم را تعامل تنگاتنگ با شهروندان می­داند. پیشگیری از طریق طراحی، نیازمند به کارگیری نیروی انسانی و هزینه­ی کلان برای پیشگیری از ارتکاب جرم نیست؛ بلکه در درون آن، فنونی وجود دارد که می­توان با استفاده از آن­ها، فضاهای فیزیکی اطراف خود را به نحوی مدیریت کرد که علاوه بر بهبود وضعیت زندگی و احساس امنیت، مقدار جرایم را به نحوه مطلوبی کاهش داد. در مجموع، می­توان بیان داشت که پیشگیری از جرم بر اساس طراحی محیطی، برای به وجود آوردن رفتار مناسب، کـارآمدی و نیز کاهش رفتارهای ضد اجتماعی و انجام اقدامات مؤثر در محو کردن خطر ارتکاب جرایم است ( اشنایدر، 1386، 6ـ10 )؛ در واقع، می­توان طراحی محیطی را طرح محیط مطلوبی نامید که با کاربری و فضای آن، همخوانی دارد.

3. نظریه­ی فضای قابل دفاع برابر جرم

 نظریه­ی فضای قابل دفاع برابر جرم،[3] در امتداد اندیشه­ی پیشگیری از وقوع جرم، بر مبنای طراحی محیطی است که اسکار نیومن،^[4]در سال 1970 میلادی، آن را بیان کرد. نیومن، خصوصیات تأثیر بخش کاهش ارتکاب جرم و کیفیت بهره­مندی مردم را از فضاهای شهری، به بحث گذاشت. به اعتقاد نیومن، این نظریه، به طراحان محیط شهری، کمک شایانی می­کند تا شهروندان را در ساخت و ساز فضاهای کالبدی و همچنین نظارت بر رفتارهای اجتماعی مشارکت دهد. نیومن، به همکاری شهروندان و ساکنین، بیشتر از مداخله­ی دولت، اهمیت می­دهد و توجه خاصی به افزایش سطح نظارت طبیعی شهروندان در طراحی ساختاری دارد ( محمدی، 1392، 36 ).

4. ویژگی مساکن اجتماعی أمن و مناسب

از منظر جرم شناسی، ساخت مجموعه­ی مسکونی، به جهت تراکم ساکنین و نیز تردد افراد مختلف، از اهمیت خاصی برخوردار است؛ چه این گونه مجموعه­های مسکونی، در رفتار ساکنین آن­ها، اثر­گذار است و باید سیاست قانونگذاری، بنا به نیازهای جامعه برای معماری مناسب و نحوه­ی ساخت آن، اتخاذ شود. از نگاه جرم شناختی، منزل امن و مناسب، مکانی است که در آن، مؤلفه­های طراحی محیطی و پیشگیری وضعی مراعات گردیده است. به کارگیری مولفه­هایی چون: قلمرو، نظارت، کنترل دسترسی و دشوارسازی در دستیابی به اهداف مجرمانه، در ساخت مسکن اجتماعی، می­تواند مسکن را امن و برابر آماج جرم سرقت، مقاوم سازد.

4ـ1. نظارت و سطح دید مطلوب

نـظارت، به این مفهوم که بتوان آگاه یافت که شهروندان به انجـام چه کاری مشغول هستند؛ چون، هر مقدار که امکان دیدن و دیـده شدن در مناطق عمومی، برای مردم بیشتر شود، آنـان، امنیتی مضاعف، احساس می­کنند ( رحمت، 1390، 157 ). حفظ نظم و انضباط در واحدهای آپارتمانی، به نظارت و دید ساکنین آن­ها بر محیط­های مشترک، ماننـد: حیـاط، راه روها، سر سراها و پاگردها، راه پله­ها و بالابر، وابسته است که تاثیر بسزایی در جلوگیری از وقـوع جرم سرقت دارد. رعایت این نکته، به هنگام طراحی و احداث منازل مسکونی اجتماعی، یکی از علل مهم در کاهش جرم، در این گونه از منازل مسکونی، محسوب است که از این طریق، می­توان با صرف کمترین هزینه، به طور چشمگیری از ارتکاب جرم در مجتمع­های شهری جلوگیری کرد.

4ـ2. شبکه­ی پلکانی مناسب

در ساخت و ساز مسکن­های اجتماعی پیشرفته، به سبب رفت و آمد افراد، طراحی و ساخت شبکه­ی پلکانی، با منافذی مانند: نورگیر و یا پنجره، در مسیر شبکه­ی پلکانی، همراه است، تا تردد در تمام این مسیر پلکانی طبقات و نیز در خارج از ساختمان، قابل رصد و رویت ساکنین و افراد بیرون از ساختمان قرار گیرد و نظارت ساکنین و افراد بیرون از ساختمان، بر محیط­های فوقانی و تحتانی طبقات، امکانپذیر گردد. مطلوب است که شبکه­ی پلکانی در خانه­های چند واحدی، در قسمت بیرونی ساختمان ساخته شود تا امکان رویت پذیری آن بیشتر شود ( رحمت، 1390، 197 ).

4ـ3. نورپردازی کافی

نورپردازی، سبب افزایش قدرت نظارت می­گردد. در اماکنی که نور، به میزان مطلوب استفاده می­شود، به موجب دید بهتر، حس امنیت، افزایش می­یابد؛ بنابر این، باید نورپردازی در مکان­های مشاع، از قبیل: درب­های ورودی و خروجی واحدهای مجتمع­های مسکونی، خودروگاه­­ها و توقفگاه­های خودرویی، سرسراها و پاگردها، به میزان کافی باشد تا از ایجاد سایه در مناطق کور، جلوگیری شود. برای تأمین روشنایی، استفاده از چراغ­هایی با قابلیت خاموش و روشن شدن خودکار لازم است. روشنایی و نورپردازی، در دو بُعد دارای کارایی است؛ نخست اینکه به فرد نـاظر، کمک می­کند تا واضح­تر وضعیت را مشاهده کند؛ چه اینکه شفافیت در وضـوح، احساس تحت مراقبت بودن افراد را افزایش می­دهد و وقوع اقدامات مجرمانه را کاهش می­دهد؛ و دوم اینکه نور پردازی مناسب، باعث تشویق مردم می­شود تا در محل حضور یابد؛ زیرا حضور و رویت پذیری، از وقوع جرم بیشتر جلوگیری می­کند ( رحمت، 1390، 210 ).

4ـ4. فقدان مناطق کور

باید در احداثِ سازه­ی مجتمع­های مسکونی، از ایجاد نقاط کور و غیرقابل رؤیت پرهیز شود. رعایت این موضوع، تأثیر بسزایی در کنترل تردد افراد غریبه و عدم امکان پنهان سازی آنان، در مجتمع­های مسکونی دارد. باید نحوه­ی قرار گرفتن درب­های ورودی هر واحد، به نحوی طراحی شود که ساکنین بتوانند تردد واحدهای مجاور را کنترل کنند؛ بدون اینکه با باز بودن درب هر واحد ساختمانی، جزئیات زندگی صاحب خانه، نمایان شود. باید طراحی خودروگاه­ها، به گونه­ای باشد که نقاطی کور یا مخفی ایجاد نشود که سطح رؤیت پذیری پایینی دارند ( رحمت، 1390، 199 ).

4ـ5. بهره­مندی از نظارت مکانیکی

نصب دوربین­های مدار بسته در فضاهای عمومی و مشترک مجتمع مسکونی، مانند: سرسراها و پاگردها، راه پـله­ها، حیاط اختصاصی و دیگر مشاعات ساختمان، نقش بسیار مؤثری در کاهش و تحقق بسیاری از جرایم، به ویژه، جرم سرقت ایجاد می­کند. هر چند، بهره­مندی از این تجهیزات، هزینه­ی اندکی را برای امنیت ساکنین شهرها، تحمیل می­کند، ولی نتایج و آثار بسیار با ارزش و چشمگیری را در کاهش وقوع جرایم سرقت پدید می­آورد؛ از این رو، امروزه، در بسیاری از کشورها، از این فنّاوری­ها، در طراحی و ساخت شهرها و شهرک­ها، جهت ارتقای ضریب امنیتی ساکنین آن­ها، استفاده می­شود؛ چه اینکه بی­شک، نظارت، با به کارگیری از امکاناتی مانند: دوربین­های مدار بسته، سبب کاهش فعالیت بزهکارانه می­شود. در مناطقی که امکان دیدن و دیده شدن، افزایش می­یابد، امنیت بیشتری احساس می­شود. تجربه­های کسب شده، بیانگر این واقعیت است چنانچه در مناطق، سطح بالایی از نظارت، وجود داشته باشد، موجب کاهش اعمال مجرمانه­ی بزهکاران می­گردد ( رحمت، 1390، 157 ).

نصب دوربین­های مداربسته در فضای شهری، همچون خیابان­ها، می­تواند بسیاری از جرایم، به ویژه، جرم سرقت را کاهش دهد. نصب این تجهیزات، افزون بر تداوم حس ترس برای بزهکاران، سبب کشف هویت آنان می­شود و می­تواند به حفظ نظم اجتماعی و کاهش حس بزه­دیدگی در فضای شهری کمک چشمگیری کند؛ از این رو، استفاده از این امکانات، دارای دو رویکرد است؛ نخست اینکه موجب مقاومت برابر آماج­ها می­گردد و دوم اینکه ارتکاب جرم را دشوار می­سازد.

همچنین، این نوع نظارت­ها، به دو جهت، در کاهش جرم، مؤثر است؛ نخست اینکه بزهکارانی که از شهامت کمتری برخوردار هستند، با مشاهده­ی دوربین، از انجام جرم منصرف می­شوند و دوم اینکه بزهکاران حرفه­ای، با مشاهده­ی دوربین، که مکان را رؤیت پذیر می­سازد، آن را محل و موقعیت مناسبی برای ارتکاب جرم نمی­یابند و مصمم می­شوند که در مناطق خلوت و فاقد این تجهیزات، نیت بزهکارانه­ی خود را عملی سازند و از ارتکاب جرم در این مکان دارای تجهیزات نظارتی، خوداری کنند ( کوسان، 1384، 323 ).

4ـ6. کنترل ورودی­ها

یکی از عوامل سرقت در مجتمع­های مسکونی، فقدان درب ورودی و خروجی اصلی، بارزسی از افراد و وسایل نقلیه است. اگر بزهکاران بالقوه این احساس در آنان به وجود آید که تردد آنان کنترل می­شود، از ارتکاب جرم روی بر می­گردانند؛ به عبارتی دیگر، چون از ایـن منـاطـق، حفـاظت می­شود، تردد در این گونه مجتمع­ها، برای بزهکاران احتمالی، فاقد توجیه است.

منظور از کنترل ورودی­ها، بهره مندی آن­ها از موانعی فیزیکی است که محدویت برای ورود برخی افراد، به شمار می­رود. این گونه موانع، به صورت نمادین، دیوارهای کوتاه و یا به صورت واقعی، دیوارهای بلند و درب­ها هستند که قابلیت استفاده اختصاصی یک خانواده و یا تمامی ساکنین را دارا است. هرچند، موانع واقعی، نسبت به موانع نمادین، دارای هزینه بیشتر است، لیکن مقابل بزهکاران، تاثیر بیشتری دارد. وجود این موانع، سبب کاهش اقدامات مجرمانه می­شود و می­توان به طریق این موانع، تردد افراد و وسایط نقلیه را محدود و کنترل کرد. مناطقی که دارای راه­های ورودی و خروجی نا محدود هستند، مقابل جرم آسیب پذیر هستند ( رحمت، 1390، 167 ).

4ـ7. خیابان­های متناسب

از جمله فضاهای مستعد برای وقوع جرمِ سرقت، خیابان­های باز است؛ زیرا فرصت ارتکاب بزه را برای بزهکاران بالقوه فراهم می­آورد. جرم شناسان، در خصوص خیابان­های باز، معتقد هستند که این خیابان­ها، فرصت لازم را برای فرار سریع بزهکاران فراهم می­سازند؛ از این رو، باید برای جلوگیری از بزه­دیدگی در محیط­های شهری نوین، از توسعه­ی محیط باز پرهیز شود و باید خیابان­ها، طوری طراحی گردند که خود، عامل جرم زا نشوند؛ به ویژه، اگر این خیابان­ها از مناطق متروکه، عبور می­کنند، بزهکاران از این مسیرها برای تسهیل در جرم و فرار بهره­مند می­شوند و در نتیجه، این راه­ها خود، عامل جرم زا محسوب هستند. از منظر جرم شناسان خیابان­های یک طرفه و یا بن بست راهکار مناسبی برای کاهش فعالیت­های مجرمانه است ( تیموری، 1384، 95 ). خیابان­های بن ­بست، ضمن جلوگیری از ایجاد فرصت، امنیت ساکنان آن را ارتقاء می­بخشد و به نحو چشمگیری، از تحقق جرم در خیابان، ممانعت به عمل می­آورد.

4ـ8. طراحی مناسب بنای ساختمان

عقب نشینی در بعضی از ساختمان­ها به شکل­های: L و U و نیز فضای خالی بین دو ساختمان، به جهت عدم رؤیت، خود می­تواند محل استتار و اختفای بزهکاران شود. عقب نشینی­هایL  و U شکل، بسته به عمق و میزان آن، آسیب پذیری متفاوتی را ایجاد می­کند. هر مقدار عمق این عقب نشینی­ها کمتر، میزان ناهنجاری­های آن نیز کمتر است.

4ـ9. استفاده از حفاظ درب­ها و پنجره­ها

وضعیت مطلوب و ایمن پنجره­ها، خود، نقش بسیار زیادی در کاهش و جلوگیری از جرم سرقت، در مناطق مسکونی دارد. نکته­ی قابل توجه، این است که استفاده از نرده­های فلزی جلوی پنجره­ها و درب­ها، هم به ایجاد امنیت ساکنان و هم به دشوار سازی ورود غریبه­ها، کمک کند. فقدان نرده و یا حفاظ، برای پنجره­ها و درب­ها، امکان نفوذ افراد را از طریق پنجره، به داخل خانه، بیشتر می­سازد و امکان وقوع جرم را بالا می­برد. باید این نرده­ها، به گونه­ای باشند که امکان نظارت طبیعی را فراهم آورند و محیط بیرون ساختمان، به راحتی، قابل مشاهده باشد ( رحمت، 1390، 191 ).

 جرمشناسان اعتقاد دارند: باید عرض پنجره­ها محدود باشد، تا امکان هرگونه ورود به ساختمان از طریق پنجره­ها غیر ممکن شود. باید فضای خارجی پنجره­ها نیز با حفاظ از نوع و جنس فلز، آن هم با استقامت بالا در مقابل هرگونه خم شدگی ساخته و استفاده شود. مضافاً، اینکه باید نصب حفاظ از طریق تعبیه­ی میله­های عمودی، با فواصل کوتاه پوشش داده شوند، تا امکان ورود و دسترسی به دستگیره­ها و قفل­ها را برای سارقان، غیر ممکن سازد (محمد نسل، 1393، 136 ).

4ـ10. مرغوبیت وسایل در پیکره­ی ساختمان

میزان امنیت لوازم استفاده شده در ساخت مسکن، یکی از تاثیرگذارترین علل وقوع سرقت به شمار می­آید. اگر لوازم و منصوبات در پیکره­ی یک مسکن، مانند: درب­ها، پنجره­­ها و غیره، از کیفیت و معیار بالایی برخوردار نباشند، بی شک، زمینه­ی تحقق جرم سرقت، افزایش می­یابد. باید این شاخص مهم، در طی مراحل طراحی و ساخت و ساز بنا، مطمح نظر طراحان و سازندگان قرار گیرد. قطعاً، هر مقدار وضعیت درب­ها و قفل­ها و پنجره­ها با استاندارد روز منطبق باشد، عامل مؤثر و مهمی در کاهش سرقت است. کارشناسان طراحی محیطی، بر این نکته اشاره دارند که در جهت جلوگیری از وقوع جرم سرقت و یا کاهش آن، باید متصدیان ساخت و ساز، برای مجتمع­ها، از دربهای ضد سرقت و یا از درب­های آهنی و یا درب­های چوبی با پوشش و حفاظ فلزی، آن هم با ضخامت و مرغوبیت استاندارد روز استفاده کنند ( نوابی، 1395، 83 ).

4ـ11. جایگاه مناسب برای تجهیزات تأسیساتی

به طور معمول، متصدیان امور ساخت و ساز، در مجموعه­های مسکونی، جهت تعبیه­ی تأسیسات ساختمانی، محیط مسقفی را با استحکام مطلوب، تعیین می­کنند. از آنجایی که این تجهیزات، دارای ارزش مالی هستند، پیوسته، از اهداف سارقان هستند. نصب نامناسب این وسایل، سرآغاز و نیز دستاویزی جهت ورود بزهکاران به واحدهای مسکونی است؛ از این رو، نصب صحیح و مصون بودن این وسایل، نقش مؤثری در تقلیل وقوع جرم سرقت ایفاء می­کند. جرمشناسان، تأکید دارند: باید تأسیسات ساختمانی در مجتمع­های مسکونی، در مکانی اتاق گونه و دور از انظار عمومی، آن هم با در نظر گرفتن تمامی ابعاد ایمنی ساخته و تعبیه شود ( نوابی، 1395، 94 ).

4ـ12. قلمرو

قلمرو یا محدوده­ی هر محل سکونت، اصلی است که مورد اتفّاق نظر تمامی جرمشناسان طراحی محیطی است. باید محیط خارجی مسکن، از گونه­ای طراحی برخوردار باشد که ساکنان، نسبت به آن محدوده، احساس مالـکیت داشته باشند؛ اینکه آن حدود، به آنان تعلق دارد. نتیجه­ی این تعلق، حفاظت آن محیط، از سوی ساکنان است.

باید در تعبیر قلمرو، بیان شود که وجود حس تملک، سبب دخالت ساکنان در مسائل مربوط به آن است. این دخالت، از عوامل کاهش دهنده­ی جرایم، به ویژه، جرم سرقت است؛ چون مقدار دخالت ساکنان، موجب احساس مسئولیت بیشتر نسبت به محدوده­ی محل زندگی آنان می­شود که این، خود، باعث ایجاد احساس ترس در بزهکاران بالقوه می­شود و از طرف دیگر، آسیب و بزه ­دیدگی ساکنان را کاهش می­دهد. اگر در مراحل طراحی و ساخت، قلمرو و محدوده­ی مسکن، تعریف و تعیین نشود، احساس تملک و دخالت ساکنان آن مجتمع، کاهش می­یابد؛ چون با عدم تعریف و تعیین قلمرو، این مناطق، در مالکیت افراد یا اشخاص قرار نمی­گیرد و عملاً، این اماکن، فاقد هرگونه مالک می­شوند ( محمد نسل، 1393، 105 ).

بی­تردید، این نقیصه، سبب رشد فزاینده و بستر تحقق انواع جرایم است. در طراحی و شهرسازی­های جدید، قلمرو و حدود مسکن، دارای جایگاه ویژه­ای است. ایجاد دیوار، نصب نرده، درب، درختکاری و ... موجب خلق حریم مسکن است. ایجاد حریم، محدوده­ی افراد و قلمرو ساکنین را تعیین می­کند. با تعریف و نیز احداث قلمرو، مالکیت، نظارت و نیز دخالت ساکنان، افزایش می­یابد و افزون بر جلوگیری از وقوع جرایم نسبت به اموال، مانعی تاثیرگذار برای وقوع رفتارهای بزهکارانه است ( رحمت، 1390، 166 ).

4ـ13. نظارت رسمی

حضور نیروهای پلیس در قالب یکی از نهادهای رسمی دارای قوه­ی قهرآمیز، می­تواند تاثیر عمیقی در محاسبه­ی سود و زیان ناشی از بزهکاری، در ذهن بزهکاران بالقوه ایجاد می­کند؛ زیرا بزهکاران، پیش از ارتکاب جرم، سود ناشی از اقدامات غیر قانونی را مقابل خطرات احتمالی، مورد ارزیابی قرار می­دهند. از نگاه بزهکاران، یکی از این خطرات، بازداشت آنان توسط پلیس و به تبع آن، قرار گرفتن در مسیر کیفر است. بی تردید، نظارت علمی از سوی پلیس بر اجتماع و نیز مناطق جرم‌زا، سبب ازدیاد خطرات ارتکاب جرم و ایجاد محدودیت برای موقعیت ارتکاب جرم از سوی بزهکاران است که می­تواند از وقوع جرایم پیشگیری ‌کند؛ از این رو، یکی از اصول پیشگیری از سوی پلیس، تقلیل فرصت ارتکاب جرم، با افزایش هزینه‌ها و خطرات ارتکاب جرم، از طرق اجرای نظارت بر جامعه و اماکن جرم‌زا است. استفاده از این نگرش در پیشگیری پلیسی، در راستای اهداف پیشگیری وضعی، بر این نظریه استوار است که جرم، نه تنها سبب رواج بی‌نظمی در جامعه است، بلکه بی‌نظمی، خود، در جامعه می‌تواند به وقوع جرم، منتهی شود؛ چنانچه بی‌نظمی و هرج و مرج در جامعه غالب شود، این ذهنیت به وجود می­آید که کنترل رسمی در جامعه موجود نیست و می‌توان به سادگی، مرتکب جرم شد. پایداری بی‌نظمی می‌تواند خود، مهیا کننده­ی فرصت‌های ارتکاب جرم گردد؛ بدین جهت است که بزهکاران بالقوه، در صورت فقدان نظارت و کنترل رسمی در جامعه، مرتکب جرم می‌شوند؛ از این رو، یکی از شیوه­های مبارزه با حس بی‌نظمی در جامعه، تحکیم و نیرومندی مظهر اقتدار حاکمیت در جامعه، یعنی: پلیس است. بی­تردید، با تشدید حضور این نهاد، می­توان در راستای صیانت از نظم و امنیت در جامعه گام برداشت ( صالحی، 1398، 14 ).  

5. مسکن مهر کلان شهر رشت

طرح ملی مسکن مهر کلان شهر رشت، در جنوب شرقی این شهر و در محدوده­ی منطقه­ی 5 شهری واقع شده است. فاصله­ی آن تا مرکز شهر، قریب به 5 کیلومتر است. مساحت این مجتمع مسکونی 400 هکتار است که در دو فاز ساخته شده است. فاز اول، به مساحت 176 هکتار، دارای 1400 واحد مسکونی و فاز دوم آن، به مساحت 224 هکتار، دارای 3000 واحد است. هر بلوک ساختمانی در 5 طبقه و با تعداد 20، 12 و 10 واحد ساخته شده است. در این طرح، بلوک­هایی با 3 طبقه برای معلولین نیز احداث گردیده است. این طرح، در حال حاضر دارای سه ورودی از طرف جاده­ی رشت به تهران، پل طالشان و خیابان باهنر است. این مسکن اجتماعی، دارای درمانگاه، مرکز اورژانس، آتش نشانی، پمپ بنزین و گاز، مدرسه در دو مقطع تحصیلی، مرکز فروشگاهی و تجاری و همچنین پاسگاه انتظامی است. در ساخت این مجموعه­ی مسکونی، 30 پیمانکار، به همکاری مشغول هستند و هنوز فاز دوم این طرح ملی، تکمیل نگردیده است و مراحل ساخت آن، ادامه دارد.

6. عوامل وقوع جرم سرقت از بعد داخلی مسکن مهر

از حیث بُعد داخلی، عواملی در وقوع جرم سرقت از منازل مسکونی مسکن مهر کلان شهر رشت وجود دارد که ذیلاً، به آن­ها اشاره می­شود:  

6ـ1. فقدان نظارت مطلوب بر محیط های باز و فضاهای مشترک در واحدها

در منازل احداثی و تحویلی به مشتریان مسکن مهر کلان شهر رشت، مشخصه­ی نظارت بر محیط­های باز و فضای مشترک، لحاظ نشده است، تا برای ساکنان واحدهای مسکونی، امکان رؤیت محیط­ها و فضاهای باز و مشترک، مهیا باشد و این فقدان، نقایص فراوان و خلاء­های مشهودی را در این طرح ملی، به وجود آورده است. نحوه­ی چیدمان و طراحی واحدهای مسکونی ساخته شده در هریک از طبقات این طرح، به صورت L و به دور از سرسرا و پاگرد و محل درب ورودی بالابر و شبکه­ی پلکان است. در طراحی انجام شده­ی این واحدها، هیچ گونه نظارت و دید مناسب، بر محل استقرار درب بالابر و مسیر پلکانی، لحاظ نشده است و این نقیصه، در کلیه­ی طبقات تمامی مجتمع­های مسکونی ساخته شده، مشهود است. طراحی نامتقارن، سبب شده است که نظارتی از سمت ساکنان واحدهای مسکونی، نسبت به رفت و آمد افراد توسط بالابر و از شبکه­ی پلکانی، وجود نداشته باشد؛ زیرا دیواره­های بالابر که از جنس بتن ساخته شده است، با فاصله­ی بسیار کمی، مقابل درب ورودی منتهی به واحد مسکونی قرار دارد و این وضعیت، امـکان هر گونه نظارت طبیعی و نیز نظارت از طریق تجهیزات چشمی را نسبت به محیط­های مشترک، از ساکنان واحدهای مجتمع، سلب کرده است. عدم دقت به این مشخصه­ی اساسی خود، سبب ترغیب و سهولت برای ارتکاب جرم سرقت است.

ضعف طراحی در محیط عمومی و شبکه­ی پلکانی، که محل پرتردد ساکنان مجتمع­های مسکونی است، به وضوح مشخص است. طراحان، به شکلی مسیر پلکانی را طراحی و اجراء کرده­اند که امکان نظارت از سمت ساکنان طبقات و نیز افراد خارج از ساختمان، وجود ندارد. در طرح مسکن مهر کلان شهر رشت، فضاهای کور بسیاری طراحی گردیده است که بر وقوع بسیاری از جرایم، به ویژه جرم سرقت از محیط داخلی ساختمان و فضای مشترک مجتمع، تاثیرگذار است. با طراحی مذکور و ایجاد نقاط کور، امکان نظارت بیشتر از سوی ساکنان، سلب شده است. طراحی عقب نشینی به صورت U در مجتمع­ها، باعث ایجاد فضای کور و غیرقابل رؤیت، شده است که خود، بستر پنهان سازی احتمالی سارقان را فراهم ­آورده است.

6ـ2. نورپردازی نامناسب داخلی

طراحان و مجریان طرح مسکن مهر کلان شهر رشت، دقت لازم را نسبت به لزوم لحاظ روشنایی در محیط­های مشترک و عمومی، بذل نکرده­اند؛ زیرا در ایجاد روشنایی، نه تنها، معیارها رعایت نشده است، بلکه بسیاری از نقاط و محیط­های داخلی مجتمع­ها از روشنایی مطلوبی برخوردار نیستند و تاریک و کم نور هستند و به جای استفاده از وسایل برقی خودکار، از وسایل روشنایی سنتی استفاده شده است و در نتیجه، بسیاری از ساکنان، پس از تحویل واحد مسکونی خود، شخصاً، به نصب و راه اندازی وسایل برقی خودکار در محیط­های داخلی اقدام کرده­اند.

6ـ3. فقدان دوربین مدار بسته

در طرح مسکن مهر کلان شهر رشت، متصدیان طراحی و اجرا، از دانش فنی دوربین مدار بسته در محیط داخلی برای نظارت الکترونیکی استفاده نکرده­اند. عدم به کارگیری این دانش، خود می­تـواند سبب وقوع جرم سرقت در هر یک از نقاط مشترک ساختمان شود. به موجب بررسی و مشاهدات انجام شده از مسکن مهر کلان شهر رشت، ساکنان بعضی از مجتمع­ها، پس از تحویل، نسبت به نصب، راه اندازی و استفاده از دوربین­های مداربسته در طبقه­ی هم کف، شبکه­ی پلکانی، طبقات، سرسرا و محیط خودروگاه، اقدام کرده­اند. قطعاً، زمانی که بزهکاران با تجهیزات دوربین مدار بسته و یا با تابلوها و علایم هشدار دهنده­ی نصب دوربین مداربسته در سطح واحدهای مجتـمع­های مسـکونی مواجه می­شوند، به دلیل شناسایی هویت و ازدیاد حس ترس و دستگیری، از تفکرات مجرمانه خود عدول می­کنند و به سمت نقاط فاقد این این تجهیزات، سوق می­یابند. محیط­های مشترک و عمومی فراوانی در مسکن مهر کلان شهر رشت یافت می­شود که در بردارنده­ی محل­های کور و غیر قابل رؤیت است. استفاده از دانش فنی کارآمد مذکور، سبب سلب فرصت مجرمانه از بزهکاران بالقوه می­شود و می­تواند در حد چشمگیری، آسیب­های احتمالی ساکنان را از وقوع جرم سرقت، در این مجتمع­های مسکونی کاهش دهد.

6ـ4. عدم به کارگیری لوازم مناسب در ساختار مجتمع مسکونی

مشاهدات میدانی از مسکن مهر کلان شهر رشت، از این واقعیت، حکایت دارد که معیارهای روز، در تعبیه و به کارگیری درب­های ورودی و قفل­های منصوب، رعایت نگردیده است که این، خود، ایراد اساسی و  بسیار مهم بر طراحان و مجریان این طرح است؛ چه اینکه لوازم به کار رفته، از نظر کیفـیت محصـول و جنـس آن، سنتی و فاقد امنیت و استحکام لازم است. در این طرح، درب­های منتهی به منزل، از جنس چوب و با کیفیت نازل، ساخته و نصب شده است که امکان تخریب آن و ورود به واحد ساختمانی و سرقت از آن را به آسـانی فراهم می­سازد. این درب­ها، فاقد حفاظ ایمنی مستحکم از جنس فلز هستند. ضمن اینکه قفل­های درب ورودی واحدها، بسیار سنـتی و با پیـچ، نصب و تعبـیه شده­اند که به راحتی، قابل بازگشایی هستند؛ این نقیصه نیز از ایرادات غیر قابل توجیه سازندگان، به شمار می­آید.

درب­های منصوب انباری که در طبقه­ی همکف مجتمع­های مسکونی طرح مسکن مهر کلان شهر رشت واقع است، از استحکام کافی برخوردار نیستند؛ زیرا عدم روکش آهنی مناسب برای درب­های انباری و باز بودن نصف درب­ها و داشتن صرفاً، حفاظ فلزی، آن هم با فاصله­ی زیاد، امکان سرقت اثاثیه­ی مازاد ساکنان را به جهت فقدان مانع و سهولت ربایش، افزایش می­دهد. با این وضعیت، می­توان اذعان داشت که ضابطه­ی ایمنی درب­های انباری، جهت جلوگیری از وقوع جرم سرقت وجود ندارد.

 ایراد دیگر، تعبیه­ی قفل­های آویزی برای درب­های انباری است؛ زیرا این نوع طراحی، نه تنها، احتمال تخریب محل تعبیه­ی قفل را فراهم می آورد، بلکه موجب تخریب قفل­های آویزی و بازگشایی آن با مواد شیمیایی و اجسام نوک تیز می­گردد؛ از این رو، با توجه به عدم امکان نظارت ساکنان و فقدان امنیت ساختاری مناسب درب و قفل انباری، امنیت اموال و اثاثیه­ی مازاد ساکنان که در انباری قرار گرفته است، از موضوعات جذاب برای تحقق جرم سرقت است. اظهارات ساکنان، مبنی بر سرقت لوازم و اموال آنان از انباری، تأییدکننده­ی عدم رعایت معیارها درباره­ی درب و قفل منصوب انباری است.

پنجره، یکی از اجزاء مورد استفاده در هر منزل مسکونی و یا واحد ساختمانی است. ایمنی پنجره­ها که به نحو هماهنگ در طرح مسکن مهر کلان شهر رشت، به کار رفته است، دارای توجیه منطقی و علمی نیست. متولیان این طرح، در طبقات اول مجتمع مسکونی، از پنجره­هایی استفاده کرده­اند که افزون بر عرض نسبتاً زیاد، فاقد هرگونه حفاظ از جنس فلز هستند. این نقیصه، سبب عدم امنیت واحد مسکونی به شمار می­رود؛ زیرا فرصت را برای ورود سارقان از طریـق پنجره­ها مهیا می­کند.

موضوع دیگری که در خصوص مسکن مهر کلان شهر رشت، قابل بحث است و از عوامل مستعد سرقت، محسوب است، وجود ایوان در طبقات اول این مجموعه است. ایوان احداثی در این مجموعه، آن هم در طبقه­ی اول و فاقد هرگونه حفاظ فلزی، باعث می­شود سارقان، به راحتی، از این طریق، می­توانند اعمال مجرمانه­ی خود را عملی سازند. نصب حفاظ فلزی در تمامی ایوان­ها، باعث افزایش امنیت ساکنان می­گردد؛ چون با نصب حفاظ آهنی، امکان ورود سارق یا سارقان از طبقه­ی اول به سایر واحدهای مسکونی، سد می­شود. قطعاً، در نظر داشتن این موضوع، سهم بسزایی را در کاهش وقوع جرم سرقت و ارتقای امنیت مجتمع­های ساختمانی دارد.

6ـ5. فقدان جایگاه تجهیزات تأسیساتی

از مشاهدات میدانی در مسکن مهر کلان شهر رشت، می­توان دریافت که در این طرح، به نحوه­ی نصب تأسیسات و فضای آنان، توجهی نشده است. این نقیصه، خود، باعث می­شود افزون بر سلب امنیت از ساکنان طبقات اول، به تأسیسات نیز آسیب رسد. باید تعبیه­ی تجهیزات تأسیساتی، به گونه­ایی باشد که این تجهیزات، خود، وسیله­ی وقوع جرم نشوند. استقرار منبع ذخیره­ی آب و همچنین، اجرای شبکه­ی لوله کشی گاز شهری، امکان ورود را به طبقه­ی اول ساختمان، مهیا ساخته است؛ زیرا امکان استفاده از این تأسیسات، برای بالا رفتن و دسترسی به منافذ ورودی ساختمان وجود دارد. به کارگیری این امکانات، با وجود محیط کافی، در طبقه­ی همکف و نیز قرار دادن آن­ها در فضایی ساخته شده از فلز، با فراهم آوردن امکان نظارت ساکنان ساختمان بر آن­ها، لازم و ضروری است، تا امکان سرقت از این تجهیزات، رفع گردد.

متولیان طرح مسکن مهر کلان شهر رشت، نه تنها، تجهیزات تأسیساتی را در حفاظ مناسب، جا سازی نکرده­اند، بلکه این تجهیزات را در محیط همکف و پیرامون مجتمع­ها رها ساخته­اند. نحوه­ی نا مناسب طراحی، دستیابی بزهکاران حرفه­ای به این لوازم و جـدا سازی قطعات قیمتی آن را تسهیل می­کند. بی شک، عدم توجه به این نقیصه، زمینه­­ی ایجاد فرصت، برای بزهکاران، جهت نیل به اهداف مجرمانه است. نواقص مشهود در این طرح، ضمن ایجاد جاذبه برای بزهکاران، جان و اموال ساکنان را هدف اقدامات بزهکارانه قرار داده است؛ چون با دستیابی بزهکاران به این تجهیزات، احتمال سرقت و تخریب آن­ها، بعید به نظر نمی­رسد.

6ـ6. عدم تعیین قلمرو

متصدیان طراحی مسکن مهر کلان شهر رشت، به رکن مهم قلمرو، اعم خصوصی، عمومی و معین سازی حدود، توجه نداشتند و بیشتر مناطق مسکونی ساخته شده، از داشتن قلمرو، محروم هستند. اگرچه شماری از پیمانکاران، در احداث قلمرو، اقدامات مثبتی انجام داده­اند، لیکن بسیاری از پیمانکاران، نسبت به این موضوع مهم، بی تفاوت بودند، موضوعی که امنیت ساکنان را تضمین می­کند؛ البته، تعداد اندکی از ساکنان این مجتمع­ها، به صورت خود جوش، نسبت به ایجاد حریم و تحدید قلمرو، با ایجاد درب آهنی، نصب نرده و ... اقدام کرده­اند، ولی بسیاری از ساکنان این مجتمع­ها، از تردد آزادانه­ی افراد غریبه و ساکنان مجتمع­های همجوار، در طبقه­ی همکف، محل استقرار انباری­ها، وسایل منصوب ساختمانی و تأسیساتی و خودروگاه­ها، گلایه دارند؛ چه اینکه هویت و محل زندگی آنان، مشخص نیست و از عدم قلمرو، سوء استفاده می­کنند. ایجاد احساس بی تفاوتی و کاهش مداخله و مشارکت ساکنان در نظارت همگانی و نیز سلب مسئولیت ساکنان، نسبت به تملک محیط و محدوده­ی آن، عامل تسهیل کننده در ارتکاب جرم سرقت است.

7. عوامل وقوع جرم سرقت از بُعد خارجی مسکن مهر

موارد زیر از عمده­ترین عوامل وقوع جرم سرقت در مسکن مهر کلان شهر رشت از بُعد خارجی است:

7ـ1. فقدان کنترل تردد و عدم درب ورودی و خروجی

مجموعه­ی مسکن مهر کلان شهر رشت، مجتمعی غیر محصور است و از راه­های مختلف، امکان تردد آسان افراد غیر ساکن و نیز وسایل نقلیه میسر است. در این طرح، درب ورودی و خروجی اصلی، تعریف نشده است و این طرح، فاقد درب ورودی اصلی است. قطعاً، به تبع فقدان درب ورودی، هیچ­گونه کنترل و بازرسی نسبت به ورود و خروج افراد و نیز وسائل نقلیه انجام نمی­شود. در مشاهدات میدانی به وضوح مشاهده می­گردد که افراد متفرقه، با وسیله­ی نقلیه و بدون آن، در مجتمع­های مسکونی تردد می­کنند. ایجاد درب ورودی و خروجی، جهت بازرسی و کنترل افراد و نیز وسیله­ی نقلیه می­تواند از تحقق جرم سرقت جلوگیری کند. اظهارات برخی از ساکنان این مجموعه، از آن، حکایت دارد که به جهت عدم کنترل تردد افراد با وسایل نقلیه، سرقت­های خرد و کلانی از این مجموعه، اتفاق افتاده است.

7ـ2. عدم روشنایی مناسب در محیط

مشاهدات میدانی مسکن مهر کلان شهر رشت، به خوبی این نقیصه را آشکار می­سازد که خیابان­های اصلی و فرعی، از نظر نورپردازی، فاقد مطلوبیت مناسب است و بسیاری از خیابان­های اصلی و فرعی دارای نقاط کور و غیر قابل نظارت، از حداقل روشنایی هم برخوردار نیست. این نقیصه، موجب ایجاد و افزایش حس ترس و بزه­دیدگی ساکنان این مجتمع مسکونی و نیز مکان و فرصت مناسب و مطلوب برای انجام سرقت و پنهان سازی بزهکاران در شب است.

7ـ3. فقدان خودروگاه­های متناسب

یکی از موارد ضروری برای منازل اجتماعی، طراحی محیط و فضایی برای توقف وسائل نقلیه است؛ از این رو، باید طراحی فضای خوردروگاه، با تعداد واحدها و ساکنان مجتمع مسکونی، تناسب داشته باشد. در طرح مسکن مهر کلان شهر رشت، هر مجتمع مسکونی، در 5 طبقه­ی 4 واحدی، مجموعاً، در 20 واحد ساخته شده است. با این وصف، تنها، برای 10 واحد مسکونی، خودروگاه، طراحی شده است و سایر ساکنان باید وسیله­ی نقلیه­ی خود را در خیابان­های اطراف محل سکونت، قرار دهند. از منظر متصدیان طراحی مسکن مهر کلان شهر رشت، فضایی برای خودروگاه عمومی، تعریف نشده است و این نقیصه، باعث گردیده است که ساکنان مسکن مهر کلان شهر رشت، قسمتی از خیابان و یا فضای باز را برای توقف خودرو، مورد استفاده قرار دهند. این رویه، سبب شلوغی و زمینه­ی مناسبی برای ارتکاب جرم سرقت است. ایجاد خودروگاه عمومی و تعیین نگهبان برای مراقبت از وسایل نقلیه، سبب می­شود تا افزون بر عدم تراکم وسایل در محیط­های باز و عمومی، ضریب امنیت اموال ساکنان نیز افزایش یابد. مسکن مهر کلان شهر رشت، به جهت داشتن زمین­های بدون استفاده و رها شده، این توانایی و موقعیت مناسب را دارد که از خودروگاه عمومی مسقف و یا باز، بهره­مند شود.

7ـ4. وجود خیابان­های باز

خیابان­های مسکن مهر کلان شهر رشت، به نحو مطلوب و در راستای معیارهای شهرسازی نوین، طراحی و اجراء نشده است. مسکن مهر کلان شهر رشت، دارای خیابان­های باز متعددی است. در ساخت شهرک­ها، ایجاد خیابان باز با توجه به لحاظ و رعایت مولفه­هایی از قبیل: محصور بودن، وجود درب ورودی و خروجی اصلی و کنترل آن، توجیه پذیر است، در غیر این صورت، احداث خیابان­های باز، موجب تسهیل وقوع جرم است.

7ـ5. عدم نصب دوربین مدار بسته در فضای شهری

در طراحی مسکن مهر کلان شهر رشت، به نصب تجهیزات دوربین مدار بسته توجهی نشده است و در هیچیک از مناطق، از این امکانات و فناوری استفاده نگردیده است. بی­تردید، بهره برداری از این امکانات، می­تواند در طرح­های مسکونی، از وقوع سرقت، جلوگیری کند و سطح امنیت اموال ساکنان این مجموعه­ی مسکونی را ارتقاء بخشد.

7ـ6. فقدان ایستگاه پلیس

در طراحی مسکن مهر کلان شهر رشت، با وجود کثرت جمعیت در آن، موضوع پر اهمّیت حضور پلیس، نادیده شده است. اگرچه وجود پاسگاه نیروی انتظامی، در محدوده­ی این مجتمع مسکونی، ارزشمند است، ولی، وجود ایستگاه پلیس، در سطح مناطق این مجموعه، سبب قوت بخشیدن به انضباط اجتماعی و اقتدار است. هرچند، اکنون، در طول شبانه روز، گشت زنی پلیس با خودرو و یا موتور، انجام می­یابد، لیکن، به جهت کثرت جمعیت و وجود اموری مانند: گستردگی این شهرک و مجموعه­ی مسکونی، وجود فضاهای باز و غیر قابل کنترل، عدم تعریف قلمرو اختصاصی و عمومی و فقدان نورپردازی مناسب، دسترسی سریع و آسان به پلیس، چندان مقدور نیست. بی شک، عدم حضور پلیس، جهت نظاره­گری و مداخله­گری، فرصت سرقت را برای بزهکاران هموار می­سازد. این نقیصه، برخی از ساکنان این مجموعه­ی مسکونی را بر آن داشته است که برای جبران آن، از حضور نگهبان و پلیس محله، برای حفاظت و کنترل تردد استفاده کنند؛ البته، این اقدام تأمینی، فراگیر و یکپارچه نیست.

 

نتیجه­گیری

تأمین مسکن، یکی از مسائل مهم توسعه­ی کشورها است. طراحی و اجراء طرح ملی مسکن مهر نیز که نوعی از انواع مسکن اجتماعی است، در این راستا سیاستگذاری و انجام یافت. هر چند این طرح ملی، از جهت تأمین مسکن و کمیت ایجاد سرپناه، برای اقشار متوسط و ضعیف جامعه، از موفقیت نسبی برخوردار است، ولی اجرای این طرح در برخی از شهرها، مانند مسکن مهر کلان شهر رشت، از بُعد کیفی، یعنی: از جهت ملاحظه­­ی اجتماعی، فرهنگی، محیطی و تأمین امنیت و آسایش برای ساکنان آن، دارای ضعف است؛ گواه اینکه به آسیب­های اجتماعی و در پی آن ایجاد بسترهای مناسب برای بروز سرقت، دامن زده است و این احتمال می­رود که به جهت عدم رعایت تدابیر طراحی محیطی و عدم ترمیم نواقص مسکن مهر کلان شهر رشت، این شهرک، در آینده­ای نه چندان دور، به ناحیه­ای جرم خیز، تبدیل شود و باید انتظار سر برآوردن هزینه­های سنگین و جدیدی به نام هزینه مبارزه با جرم سرقت داشت. در بررسی میدانی، دو عامل فضای داخلی و خارجی این طرح، از بُعد مولفه­های طراحی محیطی، مانند: قلمروگرایی، نظارت، سخت کردن آماج، کنترل دسترسی، در ازدیاد جرم سرقت در مسکن مهر کلان شهر رشت تاثیرگذار است.

عدم توجه به طراحی در فضای داخلی، همچون: عدم نظارت طبیعی ساکنان بر فضاها، احداث شبکه­ی پلکانی نامناسب دارای نقاط کور، عدم استفاده از نور طبیعی در شبکه­ی پلکانی و محیط­های مشترک سرسرا و پاگرد ساختمان که استفاده از روشنایی مصنوعی را در روز لازم می­سازد، فقدان امنیت مناسب در محل­های نصب تجهیزات تأسیساتی، کیفیت نا مناسب و جنس نا مرغوب درب­های ورودی واحدهای ساختمانی، عدم حفاظ فلزی مستحکم برای درب­های ورودی و پنجره­های واحدهای مسکونی، فقدان ایمنی قفل­ها و نیز فقدان قلمرو اختصاصی برای مجتمع­های مسکونی و همچنین، عدم رعایت مؤلفه­های محیط بیرونی و پیرامونی، در طراحی، مانند: عدم درب ورودی و خروجی اصلی جهت کنترل تردد، فقدان روشنایی مطلوب در معابر عمومی، وجود خیابان­های باز، عدم به کارگیری دوربین­های مداربسته در فضای شهری و فقدان ایستگاه پلیس، بر وقوع جرم سرقت از مجتمع­های مسکونی شهرک مسکن مهر کلان شهر شهر رشت می­افزاید.

با توجه به مطالب مذکور، مشهود است که در اجرای طرح مسکن مهر کلان شهر رشت قواعد و معیارهای پیشگیری از وقوع جرم سرقت چندان مراعی نیست و عوامل تاثیرگذار بر پیشگیری از سرقت، در این طرح ملی، لحاظ و مورد توجه قرار نگرفته است.

 

 

[1]. situational crime prevention.

[2]. Environmental design theories.

[3]. Theory of space defensible against crime.

[4]. Oscar Newman.

مراجع

کتاب­شناسی

1. اشنادر، ریچارد؛ کیچن، تد، ( 1387 )، برنامه ریزی شهری برای پیشگیری از جرم، ترجمه: فرزان سجودی، انتشارات سازمان تحقیقات و مطالعات ناجا، تهران.
2. اصغری زمانی، اکبر؛ زاد ولی خواجه، شاهرخ؛ زاد ولی، فاطمه، ( 1394 )، بررسی شاخص­های مسکن مهر در مناطق اسکان غیر رسمی، ( مطالعه­ی موردی: محله سیلاب تبریز )، اندیشه­ی جغرافیایی، شماره 8.
3. اورکی، پریوش، ( 1394 )، امنیت و پیشگیری از وقوع جرم در فضاهای شهری از طریق طراحی محیطی، دومین کنگره علمی پژوهشی افق­های نوین در حوزه­ی مهندسی عمران، معماری، تهران.
4. بیات، بهرام؛ شرافتی پور، جعفر؛ عبدی، نرگس، ( 1387 )، پیشگیری از جرم با تکیه بر رویکرد اجتماعی محور، انتشارات معاونت اجتماعی نیروی انتطامی جمهوری اسلامی ایران، تهران.
5. پارک، ارزا، ( 1385 )، مفهوم شهر، نظریاتی درباره­ی بررسی شهر، رفتار انسانی در محیط شهری، ترجمه: گیتی اعتماد، نشر ایران، تهران.
6. پیران، پرویز، ( 1390 )، تحلیل جامعه شناختی از مسکن شهری در ایران: اسکان غیر رسمی، جامعه شناسی ایران، شماره 6.
7. تیموری، آرش، ( 1384 )، معماری و شهرسازی و ارتباط آن­ها با جرم، پایان­نامه کارشناسی ارشد حقوق جزاء و جرم شناسی، استاد راهنما: محمد علی اردبیلی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران.
8. چاله چاله، فرشید، ( 1387 )، اصول و مبانی پیشگیری از جرم، ماهنامه دادگستری، شماره 68 سال 12، ص45ـ55.
9. حاتم زاده، جمشید؛ وروایی، اکبر، ( 1394 )، پیشگیری از جرم از طریق معماری و شهرسازی، مطالعه­ی مورد خیابان­های کرمانشاه، فصلنامه انتظام اجتماعی، شماره دوم.
10. حبیبی، محسن؛ احمدی، زهرا، ( 1373 )، تأمین مسکن، ایجاد سرپناه با تأمین محیط مناسب سکونت، مجموعه مقالات سمینار سیاست­های توسعه مسکن در ایران، تهران.
11. خلیلی عراقی، منصور، ( 1366 )، شناخت عوامل مؤثر در گسترش بی رویه شهر، دانشگاه تهران، تهران.
12. دادور، احمد، ( 1373 )، الگوی مسکن اجتماعی، خلاصه مقالات دومین سمینار سیاست­های توسعه مسکن ایران، تهران.
13. رحمت، محمد رضا، ( 1390 )، پیشگیری از جرم از طریق معماری و شهرسازی، نشر میزان، تهران، چاپ دوم.
14. رهامی، محسن، ( 1384 )، چالش فرا روی سیاست جنایی در قبال جرایم بدون بزه دیده، نشریه مطالعات حقوق خصوصی، شماره7، ص 185ـ212.
15. زندی، پرستو، ( 1391 )، نقش طراحی محیطی در پیشگیری از جرم در شهرک­های اقماری شهرهای بزرگ، پایان­نامه کارشناسی ارشد، استاد راهنما: هوشنگ شامبیاتی،هما داوودی گرمارودی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی.
16. صالحی، اسماعیل، ( 1387 )، ویژگی­های محیطی فضاهای شهری امن، مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری، تهران.
17. صالحی، رسول، ( 1398 )، نقش پلیس در پیشگیری از جرم، فصلنامه دانش انتظامی، شماره: 19 ص 1ـ17.
18. عامری سیاهویی، حمید رضا، ( 1387 )، نقش معماری در پیشگیری از جرم، انتشارات مجد، تهران.
19. عصاره، عبدالرحمن؛ شامبیاتی، هوشنگ، ( 1391 )، کنش­های متأثر از محیط و راهبردهای مهار پدیده مجرمانه، فصلنامه حقوقی تطبیقی ایران و بین الملل، شماره: 19، ص77ـ127.
20. غفاری، علی و همکاران، ( 1392 )، تکامل رویکرد پیشگیری از جرم مبتنی بر طراحی محیطی در محیط مسکونی، مجله مسکن و محیط روستا، شماره: 144، ص3ـ16.
21. کوسان، موریس، ( 1384 )، نظارت ویدیویی، دلایل موفقیت و شکست، ترجمه: شهرام ابراهیمی، مجله علوم اسلامی رضوی، شماره 15.
22. محمد نسل، غلامرضا، ( 1393 )، پیشگیری از جرم از طریق طراحی محیطی از نظریه تا کاربرد، نشر میزان، تهران.
23. محمدی، فرزانه، ( 1392 )، افزایش امنیت در محیط مسکونی بر اساس نظریه قابل دفاع، اولین همایش ملی جغرافیا، شهرسازی و توسعه پایدار.
24. میر­­ خلیل، سید محمود، ( 1387 )، توسعه شهرها و ضرورت پیشگیری وضعی از بزهکاری، فصلنامه حقوق، مجله­ی دانشکده حقوق وعلوم سیاسی، دوره­ی ٣٨ ، شماره: ٣، ص 297ـ316.
25. نوابی، احمدرضا، ( 1395 )، نقش یافته­های جرم شناسی طراحی محیطی در کاهش جرایم، طرح مسکن مهر پردیس، پایان­نامه کارشناسی ارشد، استاد راهنما: محمد اسحاقی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد رودهن.
26. Schneider, Stephen, ( 2007 ), Refocusing Crime prevention, university of Toronto press.