بررسی بن‌مایه‌های اساطیری کهن‌الگوی سایه بر پایه نظریّة یونگ در50 داستان عامیانه

فصلنامه بهارستان سخن

دوره 19، شماره 56، شهریور 1401، صفحه 25-46   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

عباس سعیدی¹؛ اسماعیل آذر^{* 2}؛ حسن ذوالفقاری³

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

²دانشیار گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

³دانشیار گروه زبان و ادبیّات فارسی، دانشکده ادبیّات و علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرّس، تهران، ایران.

چکیده

یکی از مهمّ‌ترین رویکردهای روانشناسی نقد ادبی معاصر، بررسی آثار ادبی از منظر کهن‌الگویی یونگ است. کهن‌الگوها مجموعه‌ای از تجربیّات، افکار غریزی و رفتارهای مشترک نسل بشری است که نمود آن را می‌توان در طول تاریخ به شکل رقص، آیین‌های جمعی و مذهبی، آثار ادبی و هنری مشاهده کرد. یکی از مهمّ‌ترین کهن‌الگوها از نظر یونگ کهن‌الگوی سایه است. سایه هرآن چیزی است که فرد از تأیید آن در مورد خودش سر باز می‌زند و همیشه از سوی آن تحت فشار است. این کهن‌الگو مسبب بروز رفتارهـای ناخوشـایند و نمود افکـار، خواسـته‌های ناپسند اجتماعی است که در مواقـع ضـعف و بحران ظاهر می‌شود و عدم توفیق در شناخت آن گاهی بشر را به نابودی مـی‌کشـاند. در این میان قصّه‌های عامیانه به عنوان اصلی‌ترین بستر نمود باورها و اعتقادات جمعی اقوام، مهمّ‌ترین منبع معتبر برای بررسی کهن‌الگوها و باورهای جمعی شناخته می‌شود که به صورت سینه به سینه و نسل به نسل روایت شده و به دست ما رسیده است و می‌توان از خلال آن به ریشه‌ها و عمق باورها و سنن جمعی یک قوم دست یافت. از این رو در این مقاله نویسندگان با انتخاب 50 داستان از قصّه‌های عامیانه و تحلیل آنها از منظر کهن‌الگویی، به بررسی نمود و رویکرد کهن الگوی سایه در آنها پرداخته‌اند. این داستان‌ها همگی از ویژگی مهمّ ما در داستان بودن برخوردارند. به طوری که ساختار و محتوای آنها قابل تعمیم به قصّه‌های دیگر است. در این پژوهش با بررسی میزان بسامد و بازتاب کهن الگوی سایه مطابق نظریۀ یونگ مشخّص شد که در متن قصّه­ها دو بعد مثبت و منفی سایه به شکل 9 تیپ با کارکردهای مختلف حضور دارد.

کلیدواژه‌ها

کهن‌الگو؛ سایه؛ یونگ؛ قصّه‌های عامیانه

سایر فایل های مرتبط با مقاله

تقدیر و تشکر سازمان مرکزی از فصلنامه بهارستان سخن =25 مرداد 99.pdf

تقدیر و تشکر آقای دکتر حداد عادل از فصلنامه بهارستان سخن = 4 تیر 1398.jpg

مراجع

• انجوی شیرازی، ابوالقاسم؛ وکیلیان، سیّداحمد(محقّق)، (1395)، دختر نارنج و ترنج؟، تهران: امیرکبیر.
• _______________ ، (1396)، گل به صنوبر چه کرد؟، تهران: امیرکبیر.
• برفر، محمّد، (1389)، آینه جادویی خیال، تهران: امیرکبیر.
• بیلسکر، ریچارد، (۱۳۸4)، اندیشۀ یونگ، ترجمة حسین پاینده، تهران: آشتیان.
• پالمر، مایکل، (1389)، فروید، یونگ و دین، ترجمة محمّد دهقان‌پور و غلامرضا محمّدی، تهران: رشد.

6-      پریشانی، زیبا، شیربچه، مسعود، (1388)، بن‌مایه‌ها و عناصر قصّه‌های عامیانه(پری‌وار) ایرانی، تهران:  آران.

• ترقّی، گلی، (1387)،بزرگ بانوی هستی(اسطوره- نماد- صورت ازلی) با مروری بر اشعار فروغ فرّخزاد، تهران: نیلوفر.
• جونز، ارنست و روبر، مارت، (1366)، رمز و مثل در روانکاوی، ترجمة جلال ستّاری، تهران: توس.
• خدیش، پگاه، (1387)،ریخت‌شناسی افسانه‌های جادویی، تهران: علمی و فرهنگی.
• دقیقیــان، پــروین، (1390) روانشناسی تیپ‌های شخصیتی نـه گانـه(اینیـاگرام)، تهـران: آشیانۀ کتاب.
• رستگار فسایی، منصور، (1365)، اژدها در اساطیر ایران، تهران: توس.
• سرلو، خوان ادواردو، (1389)، فرهنگ نمادها، ترجمة مهرانگیز اوحدی، تهران: دستان.
• شمیسا، سیروس، (1383)، انواع ادبی، چاپ دهم. تهران: فردوس.
• شوالیه، ژان، (1382)،فرهنگ نمادها، ترجمة سودابه فضایلی، تهران: جیحون.
• فرای، نورتروپ، (1379)، رمز کل: کتاب مقدّس و ادبیّات، ترجمة صالح حسینی. تهران: نیلوفر.
• فوردهام، فریدا، (1388)،مقدّمه‌ای بر روا‌‌ن‌شناسی یونگ، ترجمة مسعود میربها، تهران: جامی. 
• فون فرانتس، م.ل، (1359)، فرآیند فردیّت، انسان و سمبول‌هایش، ترجمة ابوطالب صارمی، تهران: امیرکبیر.
• کزّازی، میرجلال‌الدّین، (1376)، رؤیا، حماسه، اسطوره، تهران: نشر مرکز.
• معقولی، نادیا، شیخ‌مهدی، علی، حسینعلی، قبادی، (1391)، «مطالعة تطبیقی کهن‌الگوی سفرِ قهرمان در محتوای ادبی و سینمایی»، نشریّة مطالعات تطبیقی هنر، سال دوم، شماره سوم، بهار و تابستان.
• مورنو، آنتونیو، (1376)،یونگ، خدایان و انسان مدرن، ترجمة‌ داریوش مهرجویی، تهران: مرکز.
• هندرسن، ژوزف، (1359)، انسان و اسطوره­هایش، ترجمة حسن اکبریان طبری، تهران: دایره.
• الول ساتن، ل. پ، (1374)، قصّه‌های مشدی گلین‌خانم، به کوشش ا. مارزلف و دیگران، تهران: مرکز
• یاحقّی، محمّدجعفر وقائمی، فرزاد، (1386)، «نقد اساطیری شخصیّت‌جمشید از منظراوستا و شاهنامه»،نشریّة ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان، دورة جدید، ش21(پیاپی 18): 305- 274.
• یاوری، حورا، (1387)،روانکاوی و ادبیّات (از بهرام گور تا راوی بوف کور)، تهران: سخن.
• یونگ، کارل گوستاو، (۱۳۷۷)، روان‏شناسی ضمیر ناخودآگاه، ترجمة احمدعلی امیری، تهران: علمی ‌و فرهنگی.
• ____________، (۱۳۷۹)، روح و زندگی، ترجمه لطیف صدقیانی، تهران: جامی.
• ____________، (۱۳۸۷)، انسان و سمبول‏هایش، ترجمة محمود سلطانیه، تهران: دیبا.
• ____________، (۱۳۸3)، روان‌شناسی و شرق، ترجمة لطیف صدقیانی، تهران: جامی.
• ____________، (۱۳۸9)، راز پیوند، ترجمة پروین فرامریو فریدون فرامرزی، مشهد: آستان قدس رضوی.
• J. E (2001), A Dictionary Of Symbols, translated from the Spanish by.
• Jack Sage, London, ROUTLEDGE , Second edition.