تحلیل استعارة مفهومی خدا در دیوان عطّار

فصلنامه بهارستان سخن

دوره 19، شماره 56، شهریور 1401، صفحه 123-148   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

لیلا پایدار¹؛ جهاندوست سبزعلیپور^{* 2}؛ خدابخش اسدالهی³؛ ثوراله نوروزی داودخانی⁴

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد خلخال، دانشگاه آزاد اسلامی، خلخال، ایران.

²دانشیار گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد رشت، دانشگاه آزاد اسلامی، رشت، ایران.

³گروه زبان و ادبیّات فارسی، دانشگاه محقّق اردبیلی، دانشکدۀ ادبیّات و علوم انسانی، اردبیل، ایران.

⁴استادیار گروه زبان و ادبیّات فارسی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران.

چکیده

زبان‌شناسی شناختی یکی از شاخه‌های زبان شناسی معاصر است که نشان می­دهد انسان چگونه به شناخت هستی دست پیدا کرده و آن شناخت را در زبان منعکس می‌کند. استعاره مفهومی از نظریات مهمّ زبان‌شناسی شناختی است. به واسطه نظریّۀ استعارۀ مفهومی می­توان جهان فکری نویسندگان و شاعران را واکاوی کرد. این استعاره کمک می­کند تا به ‌واسطه پدیده­های ملموس و شناخته ‌شده به درکی از ناشناخته­ها برسیم. موضوع شناخت خدا و تعریف او همواره راهی دشوار و به مثابه بر لب تیغ راه رفتن است، امّا تحلیل استعارة مفهومی برای نویسندگان و شاعران این فرصت را فراهم می­کند تا بتوانند وارد این حوزة حساس شوند. این پژوهش در چهارچوب مدل لیکاف و جانسون به بررسی استعاره­‌های مفهومی «خدا» در دیوان عطّار می­پردازد تا نشان ­دهد خدا در نگاه و جهان بینی این شاعر عارف قرن ششم چگونه تعریف می‌‌شود. نتیجة بررسی نشان می‌دهد یک کلان ‌استعاره «انسان ‌گونه‌انگاری» وجود دارد که در دل آن چندین استعاره خُرد وجود دارد که خدا را در قالب نویسنده، نقّاش، آئینه‌بند، صنعتگر مفهوم‌سازی کرده و گاه نیز خدا را طبق سنّت اسلامی نور پنداشته و یا خورشید فرض کرده‌است.

کلیدواژه‌ها

استعارۀ مفهومی؛ انسان‌گونه‌انگاری؛ خدا؛ دیوان عطّار

سایر فایل های مرتبط با مقاله

تقدیر و تشکر سازمان مرکزی از فصلنامه بهارستان سخن =25 مرداد 99.pdf

تقدیر و تشکر آقای دکتر حداد عادل از فصلنامه بهارستان سخن = 4 تیر 1398.jpg

مراجع

فهرست منابع و مآخذ

الف- کتاب‌نامه

• قرآن کریم.
• کتاب مقدس، (2002)، ایلام، بی‌جا، چاپ سوم.
• آملی، سیّدحیدر، (1352)، «المقدّمات من کتاب الفصوص»، به اهتمام هانری کربن و عثمان اسماعیل یحیی، ج1، تهران: انیستیتو ایران.
• اوشیدری، جهانگیر، (1371)، دانشنامۀ مزدیسنا، تهران: مرکز
• ارنست، کارل، دبلیو، (1383)، تجربۀ عرفانی و شطح ولایت در تصوّف ایرانی، ترجمۀ کورس دیوسالار، تهران: امیرکبیر.
• الاشعری، ابوالحسن علی‌بن اسماعیل، (1418 ق/1998 م)، الابانه، مع تعلیقات عبدالله محمود محمّد عمر، بیروت ج: دارالکتب العلمیه.
• الشهرستانی، ابی الفتح محمدبن عبدالکریم بن احمد، (1975 ق/1395 م)، الملل و النحل، تحقیق محمّد سیّد کلانی، بیروت: دارالمعرفه.
• دکارت، رنه، ( 1361)، «تأملات در فلسفة اولی»، ترجمۀ احمد احمدی، مرکز نشر دانشگاهی.
• شمیسا، سیروس، (1370)، بیان، تهران: فردوس.
• عطّار نیشابوری، فریدالدّین، (1394)، دیوان اشعار، با مقدّمة بدیع الزّمان فروزانفر، تهران: نگاه.
• لیکاف، جورج، (1383)، «نظریۀ معاصر استعاره»، ترجمة فرزان سجودی، مبنای تفکّر و ابزار زیبایی­آفرینی، به کوشش فرهاد ساسانی، تهران: سورة مهر.
• هاشمی، زهره، (1394)، عشق صوفیانه در آینۀ استعاره، تهران: علمی و فرهنگی.

 

ب - مقالات

• اسماعیلی، مسعود، (1390)، «مفهوم شناسی مسأله بیان­ناپذیری عرفان»، فصلنامه حکمت عرفانی، سال اوِّل، شمارة پاییز.
• بهنام، مینا، (1393)، «استعاره مفهومی نور در دیوان شمس» فصلنامۀ نقد ادبی، سال سوم، شمارۀ10، صص: 91-114.
• پورابراهیم، شیرین و بلقیس روشن و مهدی عابدی، (1395)، «استعاره­های مفهومی عشق در زبان شعر و زبان روزمره (رویکرد تطبیقی)» مجلّۀ شعر پژوهی (بوستان ادب دانشگاه شیراز، سال نهم، شمارۀ دوم، تابستان، پیاپی 32.
• حیدری، حسین وحسین قربانپور آرانی، (1391)، «حکمت روشنایی ذات و صفات الهی در نظرگاه سنایی» دو فصلنامۀ زبان و ادبیّات فارسی، سال 23، شمارة 78، بهار و تابستان.
• طالب‌زاده، حمید؛ صابری ورزنه، حسین، (1393)، «نقد­های اسپینوزا بر انسان­واره­انگاری خدا» نشریّة فلسفه، سال 42، شمارة 2، صص: 73-89.
• قائمی نیا، علیرضا (1388)، «نقش استعاره­های مفهومی در معرفت دینی»، قبسات، سال چهاردهم، شمارة 54، صص: 159-184.
• کوچش، زولتان، ( 1396)، استعاره مقدّمه­ای کاربردی، ترجمۀ جهانشاه میرزا بیگی، تهران: آگاه، چاپ یکم.
• گنجور، مهدی، مومنی، ناصر و موسویان نژاد، فهمیه، (1390)، «شبیه‌انگاری نفس انسان به خدا از منظر امام خمینی»، قبسات، سال 16، شمارة 61، صص: 151-182.
• گندمکار، راحله، (1391)، «نگاهی تازه به چگونگی درک استعاره در زبان فارسی»، ادب پژوهشی، شمارۀ نوزدهم، صص: 167-151.
• واحد دوست، مهوش، (1384)، «نمادینگی آتش و بازتاب آن در متون اساطیری و حماسی ایران»، نشریه علوم و اجتماعی دانشگاه شیراز شناختی، دورة 22، شمارة 1، صص:175-186.
• هاشمی، زهره، (1389)، «نظریّة استعاره مفهومی از دیدگاه لیکاف و جانسون» فصلنامة ادب پژوهی، شمارة 19.
• Spinoza, Benedict (2002), Complete Works, trans by Samuel Shirley, Cambridge
• Lakoff, George. and Johnson, mark (1980), Metaphors We Live By, Chicago: University of Chicago Press.
• Cameron,Lynne.Maslen, Robert, (2010), Metaphor Analysis, London:Equinox.
• Gibbs, w (2005), Embodiment and cognitire science. Newyork,Ny: Cambridge university.