تطوّر ماهیّت معشوق در شعر فارسی (از سبک خراسانی تا سبک هندی)

فصلنامه بهارستان سخن

دوره 19، شماره 56، شهریور 1401، صفحه 169-194   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

هاجر عسکریان چایجان¹؛ محمدرضا شادمنامن^{* 2}؛ جهاندوست سبزعلیپور³؛ سیّدسعید احدزاده⁴؛ حسین آریان⁵

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد خلخال، دانشگاه آزاد اسلامی، خلخال، ایران

²استادیار گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد خلخال، دانشگاه آزاد اسلامی، خلخال، ایران.

³دانشیار گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد رشت، دانشگاه آزاد اسلامی، رشت، ایران.

⁴استادیار گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد خلخال، دانشگاه آزاداسلامی، خلخال، ایران

⁵استادیار گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد زنجان، دانشگاه آزاداسلامی، زنجان، ایران.

چکیده

عشق، ودیعه‏ای الهی است که در نهاد انسان قرار گرفته و یکی از مهمّ‏ترین مضامین ادبیّات هر سرزمینی است. عاشق و معشوق دو رکن اصلی در عشق هستند. جلوه‏های عاشق، معشوق و مفهوم عشق در ادوار مختلف به اقتضای شرایط سیاسی، فرهنگی و اجتماعی تغییر کرده است. معشوق به دو نوع مجازی (معشوق زمینی) و حقیقی (معشوق الهی و روحانی) تقسیم می‌شود. در این پژوهش با روش توصیفی - تحلیلی، تطوّر‏ها و تحوّلات جلوه‏های معشوق بررسی شده است تا روند تغییرات مفهوم و ماهیّت معشوق و خصلت‏ها و ویژگی‏های آن در ادوار شعر فارسی (از سبک خراسانی تا سبک هندی) مشخّص شود. از میان پنج دورة شعر فارسی، 22 شاعر برجسته از پنج دورة‎ شعر فارسی انتخاب شده و در اشعار آن‏ها، ویژگی‏ها و تجلّی‎های مختلف معشوق بررسی شده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که در دورة خراسانی، معشوق جلوه‏ای زمینی دارد و در طی دورة آذربایجانی به معشوق حقیقی نزدیک‏تر شده و در سبک عراقی به دلیل ورود عرفان به شعر، ماهیّتی کاملاً حقیقی می‏یابد. در دورة سبک هندی و وقوع، معشوق ماهیّت تلفیقی مجازی - حقیقی یافته است.

کلیدواژه‌ها

عشق؛ تطوّر معشوق؛ سبک‏های شعر فارسی؛ معشوق

سایر فایل های مرتبط با مقاله

تقدیر و تشکر سازمان مرکزی از فصلنامه بهارستان سخن =25 مرداد 99.pdf

تقدیر و تشکر آقای دکتر حداد عادل از فصلنامه بهارستان سخن = 4 تیر 1398.jpg

مراجع

الف) کتاب‌ها

• اص‍ف‍ه‍ان‍ی‌، ج‍م‍ال‌ال‍دّی‍ن‌ مح‍م‍ّدب‍ن‌ ع‍ب‍دال‍رّزّاق،‌ (1379)، دیوان اشعار، ت‍ص‍ح‍ی‍ح‌ ح‍س‍ن‌ وح‍ید دس‍ت‍گ‍ردی‌، ت‍ه‍ران‌: ن‍گ‍اه‌.
• افلاطون (آریستوکلِس)، (1362)، پنج رساله افلاطون، ترجمة محمود صناعی، تهران: علمی و فرهنگی.
• امیرمعزّی نیشابوری، محمّد‏بن‏عبدالملک، (1318)، کلیّات دیوان امیرمعزّی نیشابوری، تصحیح عباس اقبال، تهران: کتابفروشی اسلامیّه.
• باباطاهر عریان (همدانی)، (1364)، رباعیّات باباطاهر عریان، تهران: طلوع آزادی.
• بقلی شیرازی، روزبهان، (1383)، عبهر العاشقین، تصحیح هنری کربین و محمّد معین، تهران: منوچهری.
• بیدل دهلوی، عبدالقادر بن عبدالخالق، (1376)، کلیّات اشعار‌، به‌ تصحیح خال محمّد خسته و خلیل‌ اللّه خـلیلی، به‌ اهتمام‌‌ حسین‌ آهی، تهران: فروغی.
• جامی، نورالدین عبدالرّحمن، (1366)، مثنوی هفت اورنگ تـصحیح مرتضی مدرّس گیلانی، تهران: سعدی.
• جان‌علی، زلیخا، (1399)، عشق عرفانی در ادبیّات منظوم و منثور ایران، تهران: راز نهان.
• حافظ، شمس‏الدّین محمّد، (1392)، دیوان غزلیّات، به کوشش خلیل خطیب رهبر، تهران: صفی‏علیشاه.
• حزین لاهیجی، محمّدعلی بن ابی‏طالب، (1378)، دیوان اشعار، تصحیح ذبیح الله صاحبکار، تهران: سایه.
• خاقانی شروانی، بدیل بن علی، (1374)، شاعر صبح (پژوهشی در شعر خاقانی شروانی)، انتخاب و توضیح از سید ضیاءالدین سجّادی، تهران: سخن.
• رحیمی، مصطفی، (1371)، حافظ اندیشه، تهران: نور.
• رزاقی، عبدالله، (1388)، دل و عشق در ادب پارسی، تهران: عراف کامل.
• رودکی سمرقندی، ابو عبدالله جعفر بن محمّد، (1376)، دیوان رودکی سمرقندی، براساس نسخة سعید نفیسی و ی. براگینسکی، تهران: نگاه.
• ساوجی، سلمان، (1371)، دیوان اشعار، تهران: ماه.
• ‎ سجّادی، سیّد جعفر، (1383)، فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، تهران: طهوری.
• سعدی، مصلح بن عبدالله، (1385)، غزلیّات سعدی، تصحیح و توضیح غلامحسین یوسفی، قم: دفتر نشر مصطفی.
• سنایی غزنوی، ابوالمجد مجدود بن آدم، (1385)، دیوان سنایی، به اهتمام مدرّس رضوی، تهران: سنایی.
• سهروردی، شهاب‏الدّین ابوحفص عمر، (1395)، مونس العشاق: فی حقیقه العشق، تصحیح صادق نیک‏پور، تهران: ارباب قلم.
• صائب‎ تبریزی‏، محمّدعلی، (1392)، دیوان صائب تبریزی، به کوشش فرشید اقبال، تهران: اقبال.
• صدرالمتألهین شیرازی، صدرالدّین محمّد، (1368)، الحکم المتعالیه فی الاسفار الاربعه، جلد 3، قم: مکتبه المصطفوی.
• عبادی، قطب‎الدّین ابوالمظفر منصور بن اردشیر، (1368)، صوفی‏نامه، تصحیح غلامحسین یوسفی، تهران: سخن.
• عرفی شیرازی، جمال‏الدّین محمّد، (1378)، کلیّات عرفی شیرازی، 2 جلد، براساس نسخه‏های ابوالقاسم سراجا اصفهانی و محمّدصادق ناظم تبریزی، به کوشش محمّد ولی الحق انصاری، تهران: دانشگاه تهران.
• عطّار نیشابوری‏، فـرید‏الدّین، (1393)، منطق‏الطّیر، تصحیح محمّدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.
• فتوحی رودمعجنی، محمود، (1395)، صد سال عشق مجازی، تهران: سخن.
• فرّخی سیستانی، ابوالحسن‎علی ‎بن ‎جولوغ، (1311)، دیوان اشعار، تصحیح علی عبدالرّسولی، تهران: مطبعه مجلس.
• فرغانی، سیف الدّین ابوالمَحامد محمّد، (1375)، برگ خزان دیده (گزیده اشعار سیف فرغانی)، تهران: سخن.
• فردوسی، ابوالقاسم، (1381)، شاهنامه (متن کامل)، براساس نسخة چاپ مسکو، تهران: قطره.
• فروم، اریک، (1393)، هنر عشق ورزیدن، ترجمة ابوذر کرمی، تهران: نسل نواندیش.
• کرمانی، خواجو، (1369)، دیوان اشعار، به تصحیح احمد سهیلی خوانساری، تهران: پاژنگ.
• کلیم کاشانی، ابوطالب، (1336)، دیوان اشعار کلیم کاشانی، تصحیح پرتو بیضائی، تهران: کتابفروشی خیّام.
• مؤتمن، زین‎العابدین،(1371)، تحوّل شعر فارسی، تهران: ظهور.
• مولوی بلخی، جلال‏الدّین محمّد، (1393)، کلیّات شمس تبریزی، براساس نسخه بدیع‌الزّمان فروزانفر، تهران: نیک فرجام.
• نظامی گنجوی، الیاس‎بن یوسف، (1362)، دیوان قصاید و غزلیّات نظامی، به اهتمام سعید نفیسی، تهران: فروغی.
• نظامی گنجوی، الیاس‎بن یوسف، (1394)، کلیّات نظامی (خمسه)، به کوشش کاظم عابدینی مطلق، قم: نگاه آشنا.
• وحشی بافقی، کمال‌الدّین، (1389)، دیوان اشعار وحشی بافقی، به کوشش فرشید اقبال، تهران: اقبال.
• هلالی جغتایی، بدرالدّین، (1337)، دیوان هلالی، به تصحیح سعید نفیسی، تهران: سنایی.
• همدانی(متخلّص به عراقی)، شیخ فرید الدین ابراهیم، (1375)، دیوان اشعار، تهران: سنایی.

 

ب) مقاله‌ها

• احمدی‏پور اناری، زهره، (1395)، «جلوه‌های خاصّ معشوق در غزل‌های صائب»، ‎شعر پژوهی،‎ ‎شمارة 29،‎ 1ـ‎
• پاکدامن، یوسف، (1392)، «کنکاش‏های مفهومی و نظری دربارۀ جامعۀ ایران»، همایش انجمن‏های علمی دانشگاه علامه طباطبایی، انجمن جامعه‏شناسی، دورۀ 2، 32 _40.
• حسن‏لی، کاووس، (1387)، «آسیب‏شناسی کارنامة سعدی پژوهی»، سعدی شناسی، شیراز: مرکز سعدی‏شناسی و بنیاد فارسی شناسی، دفتر یازدهم.
• ستوده‏پور، الهه، (1398)، «نگرشی بر اوصاف عقل و عشق از دیدگاه نجم رازی و حافظ شیرازی»، فصل‏نامۀ اورمزد، شماره 48، 41 _ 50.
• مستقیمی، مهدیه سادات، (1384)، «دوسویگی عشق و ازدواج»، فصل‎نامة شورای فرهنگی اجتماعی زنان، شمارة 27، 228-256.

ج) پایان‏نامه ‏ها

• براهویی ایران‏دوست، افسانه، (1394)، «بررسی سنّت ادبی عشق در شعر پیش‎آهنگان شعر فارسی»، پایان‏نامۀ کارشناسی ارشد، دانشکده ادبیّات و علوم انسانی، دانشگاه سیستان و بلوچستان.