سرگذشت ممیّز در دستور زبان و ممّیزهای ادبی و بلاغی از گذشته تا امروز

فصلنامه بهارستان سخن

دوره 19، شماره 56، شهریور 1401، صفحه 195-216   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسنده

محمدرضا شریفی^*

استادیار گروه زبان و ادبیّات فارسی واحد نراق، دانشگاه آزاد اسلامی، نراق، ایران.

چکیده

ممیّز یکی از عناصر تشکیل دهندۀ سازه‌های نحوی و از مقوله‌های دستوری و آرایه‌های ادبی است که نقشی ارتباطی و معنایی در زبان ایجاد کرده و از نظر ظاهری و معنایی بر بلاغت و زیبایی سخن افزوده است به سخن دیگرممیز در آغاز شعر فارسی و در سبک خراسانی بیشتر در ساخت نحوی و دستوری زبان و رابطه عدد و معدود خلاصه شده، امّا به تدریج و به ویژه در سبک عراقی با بن مایه‌هایی از آرایه‌های ادبی  ایهام و تناسب و اندیشه‌های عرفانی همراه با تخیّل و احساس محتوایی ادبی و بلاغی پیدا کرده و در سبک هندی پیچیده و انتزاعی شده است افزون بر این گروه حرف تعرف در زبان فارسی به سبب تعدّد و تنوّع دارای ساختمانی پیچیده است و ممیز به عنوان یکی از عناصر موجود در گروه حرف تعریف تکواژی است که به همراه اسم می‌آید و مورد شمارش قرار می گیرد ممیز های عددی ابزاری برای طبقه بندی اسامی با اسم های قابل شمارش به کار می‌روند، امّا تاکنون آنچنان که باید بررسی نشده و ناشناخته مانده است. برخی دستور نویسان از آن با عنوان وابسته‌های عددی، روشنگر، صفت شمارشی مرکب، ممیّز و رابطه‌های کلّی عددی یاد کرده‌اند. در این مقاله سعی شده «ممیّز» از دیدگاه دستوری و بلاغی و تطوّر آن درگذشته تا امروز مورد بررسی قرارگیرد.

کلیدواژه‌ها

ممیّز؛ روشنگر؛ وابسته‌های عددی؛ زبان فارسی

سایر فایل های مرتبط با مقاله

تقدیر و تشکر سازمان مرکزی از فصلنامه بهارستان سخن =25 مرداد 99.pdf

تقدیر و تشکر آقای دکتر حداد عادل از فصلنامه بهارستان سخن = 4 تیر 1398.jpg

مراجع

الف: کتاب‌ها

• احمدی گیوی، حسن؛ انوری، حسن، (1391 )، دستور زبان فارسی1، تهران: فاطمی، چاپ دوم.
• اسدی توسی، ابونصر علی بن احمد، (1392) گرشاسب نامه، بهمن انصاری، تهران: نشر کتاب.
• اسعد گرگانی، فخر الدّین، (1349)، ویس و رامین، تصحیح ماگالی تودوا، الکساندر گواخاریار، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
• باطنی، محمّدرضا، (1387)، توصیف ساختمان دستوری زبان فارسی، تهران: امیرکبیر.
• بهبهانی، سیمین، (1380)، از سال های آب و سراب، تهران: سخن.
• بیدل دهلوی، (1368 )، تصحیح حسین آهی، تهران: کتابفروشی محمّدعلی فروغی.
• بیدل دهلوی، عبدالقادر بن عبدالخالق، (1375)، کلیّات بیدل، به تصحیح اکبر بهداروند و پرویز عباسی، ج1.
• حافظ، شمس‌الدّین محمّد، (1359)، دیوان، دکتر پرویز ناتل خانلری، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
• حزین لاهیجی، (1374)، دیوان، تصحیح ذبیح الله صاحب کار، قم: سایه.
• حسینی اورنگ آبادی، سراج الدّین، (بی تا)، سفینه المفردات، نسخة خطی به شمارۀ 2800 قم: مرکز احیای میراث اسلامی.
• حق‌شناس، علی محمّد؛ حسین سامعی و دیگران، (1387)، دستور زبان فارسی، تهران: مدرسه شریعت، چاپ اوّل.
• خاقانی شروانی، (1357)، دیوان، به تصحیح ضیاءالدّین سجّادی، تهران: کتاب فروشی زوار، چاپ دوم.
• دهلوی، امیر خسرو، (1361)، دیوان، سعید نفیسی، م. درویش، تهران: جاویدان.
• سپهری، سهراب، (1381)، هشت کتاب، تهران: طهوری، چاپ 32.
• سعد سلمان، مسعود، (1371)، دیوان، به تصحیح احمد کرمی، تهران: سلسله نشریات ما، چاپ اوّل.
• سعدی، شیخ مصلح الدّین، (1345)، کلیّات، محمّدعلی فروغی، غزلیّات قدیم، تهران: موسی علمی
• سنایی غزنوی، ابوالمجد مجدود بن آدم، (1359)، حدیقه الحقیقه، تصحیح مدرس رضوی، تهران: دانشگاه تهران.
• شریعت، محمّدجواد، (1384)، دستورساده زبان فارسی، تهران، اساطیر، چاپ سوم.
• شفیعی کدکنی، محمد رضا، (1385)، آیینه‌ای برای صداها، تهران: سخن.
• صادقی، علی اشرف، ارژنگ، غلامرضا، (1362)، دستور برای سال دوم آموزش متوسطه، تهران: سازمان کتب درسی.
• صائب تبریزی، میرزا محمدعلی، (1364) دیوان، به تصحیح محمّد قهرمان، تهران: علمی و فرهنگی.
• قدسی مشهدی، حاجی محمدجان، (1375)، دیوان، تصحیح محمّد قهرمان، مشهد: دانشگاه مشهد.
• طغرا، (بی‌تا)، کلیّات طغرا، نسخه خطی طغرا، کتابخانة دانشکدة ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد.
• طیّب‌زاده، امید، (1391)، دستور زبان فارسی براساس نظریة گروه های خودگردان در دستور وابستگی، تهران: مرکز، چاپ اوّل.
• عمعق بخارایی، (بی تا)، دیوان، تصحیح سعیدنفیسی، تهران: کتاب فروشی فروغی.
• غزنوی، حسن، (1362)، دیوان، تصحیح مدرس رضوی، تهران: اساطیر، چاپ دوم.
• فرّخزاد، فروغ، (1384)، دیوان، تهران: مجید.
• فرّخی سیستانی، (1349)، دیوان، تصحیح محمود دبیر سیاقی، تهران: زوّار، چاپ دوم.
• فرشیدورد، خسرو، (1357)، گفتارهایی دربارۀ دستور زبان فارسی، تهران: امیرکبیر.
• ___________، (1382)، دستور مفصل فارسی امروز، تهران: امیرکبیر.
• گرگانی، فخرالدیّن اسعد، (1335)، ویس و رامین، تهران: چاپخانة بانک ملّی.
• مشکوة الدّینی، مهدی، (1389)، دستور زبان فارسی بر پایة نظریّه گشتاری، مشهد: دانشگاه فردوسی، چاپ دوم.
• مشیری، فریدون، (1394)، نفس صبحدمان، تهران: چشمه.
• مسیح کاشانی، رکن الدین مسعود، (1026)، نسخة خطّی، کتابخانه ملّی تبریز، شمارة 2655.
• معلّم دامغانی، علی، (1381)، گزیدۀ ادبیّات معاصر، تهران: کتاب نیستان.
• معین، محمّد، (1371)، فرهنگ معین، تهران، چاپخانۀ سپهر، چاپ هشتم.
• معینیان، مهدی، (1396)، دستور زبان فارسی، تهران: معینیان، چاپ ششم.
• منوچهری دامغانی، (1356)، دیوان، تصحیح محمّد دبیرسیاقی، تهران، کتاب فروشی زوّار، چاپ چهارم.
• مولوی، جلال‌الدّین محمّدبلخی، (1363)، کلیّات شمس، به تصحیح بدیع‌الزّمان فروزانفر، تهران: امیرکبیر، چاپ سوم.
• امین‌پور، قیصر، (1388)، مجموعه کامل اشعار، تهران: مروارید.
• نصرالله منشی، ابوالمعالی، (1362)، کلیله و دمنه، ترجمة مجتبی مینوی، تهران: دانشگاه تهران، چاپ هفتم.
• نظامی گنجه‌ای، (1376)، خسرو و شیرین، تصحیح برات زنجانی، تهران: دانشگاه تهران، چاپ اوّل.
• انوری، علی بن محمّد، (1382)، تصحیح مدرّس رضوی، تهران: علمی فرهنگی.
• وحیدیان، کامیار، (1382)، دستور زبان فارسی، تهران: سمت، چاپ چهارم.
• خیّامپور، عبدالرّسول، (1338)، دستور زبان، تبریز: ستوده، چاپ ششم.
• همایون فرّخ، عبدالرّحیم، (1364)، دستور جامع زبان فارسی ، تهران: علمی و فرهنگی، چاپ سوم.

 

 

ب: مقاله‌ها:

• ذاکری، احمد، (1384)، «مقیاس‌های شاعرانه و سبک هندی»، نشریّة دانشکدة ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، دورة 48، شمارۀ 197، صص: 109-126.
• راسخ مهند، محمّد، (1384)، بررسی ویژگی‌های تمیزدر زبان فارسی، نامة فرهنگستان (دستور)، شماره 27، صص: 47-54
• سپهری، سروش، (1387) «دو عالم دستگاه»، مجلّة آموزش زبان و ادب فارسی، دورة 22، شمارۀ 2، صص: 13-10
• صیّادی، احمدرضا، منصفی، مصطفی، (1387)، «نکته‌ها و ناگفته‌هایی دربارۀ تمیز» نامه فرهنگستان دستور، شمارۀ چهارم، صص: 220-215
• طیّب‌زاده، امید، (1388)، «نقدی بر نقد تمیز دستور»، شمارة پنجم ، صص: 207-215