تحلیل رفتار شخصیّت‌های اصلی داستان « زال و رودابه» بر اساس الگوی «سفر قهرمان»

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 5، دوره 18، شماره 68، مهر 1401، صفحه 131-152   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/mmlq.2022.694063

نویسندگان

محسن شفیعی بافتی^{* 1}؛ محمود مدبری²؛ نجمه حسینی سروری³

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید باهنر کرمان

²استاد دانشگاه شهید باهنر کرمان

³دانشیار دانشگاه شهید باهنر کرمان

چکیده

«سفر قهرمان» نظریۀ مشهور جوزف کمپبل است که با تأثیر از نظرات یونگ و با بهره‌گیری از نظرات ون جنپ بنا نهاده شده است. کمپبل سه مرحلۀ جدایی، تشرّف و بازگشت را به همراه زیرمجموعه‌هایشان برای الگوی خود در نظر گرفته است. این الگو و الگوهای دیگری که با تأثیر از آن پدید آمده‌اند پایه و مبنای نقد کهن‌الگویی است. در این مقاله داستان «زال و رودابه» شاهنامۀ فردوسی بر اساس این الگو به روش تحلیلی و توصیفی بررسی شده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که داستان زال و رودابه، در کلیّات با الگوی سفر قهرمان جوزف کمپبل تطابق دارد اما در جزئیات و زیرمجموعه‌ها با الگوی ذکر شده اختلافاتی دارد. در این داستان مرحلۀ زیرمجموعۀ «شکم نهنگ» دیده نمی‌شود، در مرحلۀ تشرّف «وسوسه‌گری» وجود ندارد که بازدارندۀ زال از ادامۀ سفر باشد و در مرحلۀ بازگشت مورد یا مواردی برای امتناع از بازگشت، فرار جادویی، رسیدن کمک و عبور از آستان بازگشت، دیده نمی‌شود.
 

کلیدواژه‌ها

زال؛ رودابه؛ تشرّف؛ گذار؛ سفر قهرمان

مراجع

اسماعیلی، حسین. 1389. «داستان قوم‌شناسی زال» در «تن پهلوان و روان خردمند». به کوشش شاهرخ مسکوب. چ3. تهران: طرح نو.

امیدسالار، محمود. 1399. «زال». در فردوسی و شاهنامه‌سرایی. به کوشش جلال خالقی مطلق و دیگران. به سرپرستی اسماعیل سعادت. ج1. چ2. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی با همکاری نشر سخن.

بلوکباشی، علی. 1370. «پدیدارشناسی مناسک تشرّف». نشر دانش. ش65، صص45ـ38.  

بهار، مهرداد. 1395. «از اسطوره تا تاریخ». چ9. تهران: چشمه.

پانوف. میشل، پرن. میشل. 1368. فرهنگ مردم شناسی. ترجمه اصغر عسگری خانقاه. تهران: ویس.

ثعالبی نیشابوری، ابومنصور عبدالملک. 1368. تاریخ ثعالبی. ترجمه محمد فضائلی. تهران.

جابز،گرترود. 1397. فرهنگ سمبل‌ها، اساطیر و فولکلور. ترجمه محمدرضا بقاپور. چ2. تهران: اختران.

جقتایی، صادق و محمد انصاری پویا. 1394. «تحلیل کهن الگویی داستان زال و رودابه». پژوهشنامۀ ادب غنایی. ش24، صص76ـ59.  

جهازی، ناهید. 1398. آیین‌ها و نمادهای تشرّف و رازورزی در افسانه‌های ایرانی. تهران: بهین.

حسینی، مریم و نسرین شکیبی ممتاز. 1393. «تحلیل روان‌شناختی دعوت و طلب و نقش آن در آشناسازی و تشرّف قهرمان». زبان و ادبیات فارسی، ش76، صص50ـ27. 

ذبیحی، رحمان و پروین پیکانی. 1395. «تحلیل کهن الگوی سفر قهرمان در داراب‌نامۀ طرسوسی بر اساس الگوی جوزف کمپبل». ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران جنوب. ش45. صص118ـ91. 

رحیمی، ابوالقاسم و زهرا شیردل. 1392. «آیین تشرّف زال، فریدون و کیخسرو؛ آیین رازآموزی جادوگران و داروگران». مطالعات ایرانی. ش24. صص174ـ153. 

ستاری، جلال. 1395. اسطورۀ عشق و عاشقی در چند عشق‌نامه فارسی. چ2. تهران: میترا.

سلامت‌باویل، لطیفه. 1398. «تحلیل اسطورۀ زال در شاهنامه بر اساس نظریات یونگ». شفای دل. ش3. صص61ـ39. 

شوالیه، ژان و آلن گربران. 1379. فرهنگ نمادها. ترجمه و تحقیق سودابه فضایلی. چ1، تهران: جیحون.

صدری‌زاده، نگین، محمود مدبری و محمدرضا صرفی. 1399. «واکاوی سفر اسطوره‌ای سفر «قهرمان درون» قصۀ بهرام و گل‌اندام با تکیه بر نظریۀ جوزف کمپبل، پیرسون وکی‌مار». فرهنگ و ادبیات عامه. ش33، صص301ـ277. 

طاهری، محمد و حمید آقاجانی. 1392. «تبیین کهن‌الگوی سفر قهرمان بر اساس آرای یونگ و کمپبل در هفت‌خوان رستم». ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. ش32. صص122ـ102.

عرب‌نژاد، زینب و اسحاق طغیانی. 1395. «ریخت‌شناسی داستان‌های عاشقانه شاهنامه». متن‌شناسی ادب فارسی. ش31، صص38ـ23. 

کریستن‌سن،آرتور. 1393. کیانیان. ترجمه ذبیح الله صفا. چ8. تهران: علمی و فرهنگی.

کمپبل، جوزف. 1398. قدرت اسطوره. ترجمه عباس مخبر. چ15. تهران: مرکز.

ـــــــــــــ .1399. قهرمان هزارچهره. ترجمه شادی خسروپناه. چ11. مشهد: گل‌آفتاب.

کوپر، جیسی. 1380. فرهنگ مصوّرنمادهای سنتی. ترجمه ملیحه کرباسیان. تهران: فرشاد.

مزداپور، کتایون. 1354. «نشانه‌های زن‌سروری در چند ازدواج داستانی در شاهنامه». فرهنگ و زندگی. ش19 و 20. صص121ـ94. 

فردوسی، ابوالقاسم. 1396. شاهنامه. پیرایش جلال خالقی مطلق. تهران: سخن.

مقدسی، مهناز. 1399. رودابه. در فردوسی و شاهنامه‌سرایی. به کوشش جلال خالقی مطلق و دیگران. به سرپرستی اسماعیل سعادت. چ2. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی با همکاری نشر سخن.

نولدکه، تئودور. 1399. حماسۀ ملی ایران. ترجمه بزرگ علوی. تصحیح فرهاد اصلانی. تهران: نگاه معاصر.

هال، جیمز. 1397. فرهنگ نگاره‌ای نمادها در هنر شرق و غرب. ترجمه رقیه بهزادی. چ8. تهران: فرهنگ معاصر.

یونگ، کارل گوستاو. 1383. انسان و سمبول­هایش. ترجمه محمود سلطانیه. چ4. تهران: جامی.