تحلیل ترامتنیّت حکایت‌های برگزیدة اسرارنامه

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 3، دوره 18، شماره 68، مهر 1401، صفحه 71-99   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/mmlq.2022.694065

نویسندگان

زینب رضاپور^{* 1}؛ مریم زمانی²

¹استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکدة ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران

²دانش‌آموختة کارشناسی ارشد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکدة ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران

چکیده

یکی از راه‌های شناخت دقیق متون، بررسی تعامل بین آن‌ها است و ترامتنیّت یکی از رویکردهای خوانش متن است که به روشی نظام‌مند، روابط بین متون را نشان می‌دهد. بیشتر حکایت‌های اسرارنامه، ریشه در آثار پیش از آن دارد ولی شیوۀ تغییر و بازتولید آن‌ بسیار سنجیده و هدف‌مند بوده است. در این پژوهش به روش تحلیلی- تطبیقی بر اساس نظریة ترامتنیّت ژرار ژنت، به بررسی میزان و چگونگی ارتباط اسرارنامه با زیرمتن‌های آن پرداخته‌ایم. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که بهره‌گیری عطّار از زیرمتن‌ها به شکل ارتباط بینامتنی از نوع صریح و ضمنی و به منظور اعتباربخشی به روایت و تأیید مطلب صورت گرفته است.  بیش‌ترین نوع رابطۀ ترامتنی اسرارنامه با زیرمتن‌های آن، از نوع زبرمتنی و از نوع همان‌گونگی و تراگونگی به روش گشتار کمّی و کاربردی است . فرایندهایی چون گشتار انگیزه، گشتار ارزش، گشتار کیفی، فزون‌سازی، انبساط، برش و تلخیص متن سبب تغییر گفتمان حکایات، برجسته‌کردن مطلب، افزودن عناصر داستانی و خارج کردن متن از حالت گزارشی به گونة روایی، ارزش‌کاهی یا ارزش‌گذاری شخصیّت‌های حکایات و متناسب‌کردن اهداف در روایت عطّار شده‌ است. فرامتنیّت در اسرارنامه از نوع تفسیری است و در تبیین دیدگاه‌های عرفانی عطّار، بسط بن‌مایه و نمادین کردن حکایاتی که در مآخذ اسرارنامه به صورت سطحی و تک‌ معنا نقل‌شده‌اند، موثّر بوده‌ است.

کلیدواژه‌ها

عطّار نیشابوری؛ اسرارنامه؛ ژرار ژنت؛ ترامتنیّت؛ گشتار

مراجع

آلن، گراهام. 1385. بینامتنیّت. ترجمۀ پیام یزدان‌جو. تهران: مرکز.

احمدی، بابک. 1384. ساختار و تأویل متن. تهران: مرکز.

اسماعیلی، اصغر. 1394. «تأثیر اسرارنامۀ عطّار بر گلشن ‌راز شبستری بر اساس نظریۀ بینامتنیّت». مطالعات عرفانی.  ش21. صص34ـ5.

ایرانمنش، زهرا. 1400. «بررسی طرح‌واره‌ها در کشف‌المحجوب و تذکرةالاولیای عطار نیشابوری». ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی. دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. ش64. صص78ـ69.  

بامشکی، سمیرا. 1393. روایت‌شناسی داستان‌های مثنوی. تهران: هرمس.

پارسانسب، محمّد. 1394. جستارهایی در قصّه‌شناسی. تهران: چشمه.

پرین، لارنس. 1387. تأمّلی دیگر در باب داستان. ترجمة محسن سلیمانی. تهران: سورة مهر.

پورنامداریان، تقی. 1377. «ابوسعید ابوالخیر از نگاه عطّار». مجلة دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تربیت معلم. ش20. صص5-28.

پورنامداریان، تقی و سمیرا بامشکی. 1388. «مقایسة داستان‌های مشترک مثنوی و منطق‌الطیر با رویکرد روایت‌شناسی ساخت‌گرا». جستارهای نوین ادبی. ش2. صص1-26.

پیرحیاتی، زهرا و علی حیدری. 1400. «بررسی تذکرة‌الاولیاء و مثنوی‌های عطّار بر اساس نظریۀ بیش‌متنیت ژرار ژنت».  پژوهش‌های ادب عرفانی (گوهر گویا). ش1. صص18ـ1.

تاج‌بخش، پروین و صادق، آمنه. 1394. «شگردهای طنزساز در اسرارنامه». پژوهش‌های ادبی و بلاغی. ش3. صص58ـ37. 

جلیلی، رضا و پروین‌دخت مشهور. 1397. «تحلیل حکایات اسرارنامه بر پایۀ نظریۀ کانون روایت (درونی و بیرونی) ژنت». مطالعات انتقادی ادبیات. ش8. صص17ـ1.  

چهری، طاهره، غلامرضا سالمیان و سهیل یاری. 1392. «تحلیل تقابل‌ها و تضادهای واژگانی در شعر سنایی». پژوهش‌های ادب عرفانی(گوهر گویا). ش2. صص158ـ141.

حسن‌زادة نیری، محمد‌حسن و گلسا خیراندیش. 1400. «بینامتنیّت در مثنوی‌های عطّار نیشابوری با حدیقۀ سنایی». متن‌پژوهی ادبی. ش9. صص134ـ113.  

حسنی، مسعود و فرهاد درودگریان. 1401. «بازنمایی گذار عرفانی ابوسعید ابوالخیر در چارچوب نظریة مناسک‌گذار».  ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی. دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. ش66. صص154ـ123. 

خدادادی، فضل‌الله و رضا سمیع‌زاده. 1398. «ساختار چندگانۀ روایت در اسرارنامۀ عطّار». مطالعات عرفانی. ش30. صص102ـ81. 

روحانی، مسعود و محمد عنایتی قادیکلایی. 1395. «تقابل‌های دوگانه در غزلیات عطار نیشابوری». زبان و ادبیات فارسی. ش81. صص221ـ201.      

روضاتیان، مریم و فاطمه‌‌السادات مدنی. 1396. «بررسی بینامتنی حکایات مشترک تذکرة‌االاولیاء و منطق‌الطیر عطّار نیشابوری». ادب فارسی. ش1. صص112ـ95. 

صافی، حامد، مهدخت پورخالقی، فرزاد قائمی و سمیرا بامشکی. 1395. «بررسی داستان کیومرث در شاهنامه و تواریخ عربی متأثر از سیرالملوک‌ها بر اساس فزون‌متنیّت ژرار ژنت». متن‌شناسی ادب فارسی. ش29. صص34ـ17.

صنعتی‌نیا، فاطمه. 1369. مآخذ قصص و تمثیلات مثنوی‌های عطّار نیشابوری. چ1. تهران: زوار.

عرب یوسف‌آبادی، فائزه و زهرا اختیاری و جواد مرتضایی و سمیرا بامشکی. 1392. «ترامتنیّت در مقامات حمیدی». پژوهش‌های ادبیّات تطبیقی. ش1. صص139ـ121.

عطّار نیشابوری، فریدالدین. 1392. اسرارنامه. تصحیح محمدرضا شفیعی‌کدکنی. تهران: سخن.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ . 1383. منطق‌الطیر. تصحیح محمدرضا شفیعی‌کدکنی. تهران: سخن.

فاطمی، مرضیه‌سادات. 1386. «تحلیل ساختاری و محتوایی حکایت‌های اسرارنامة عطار». پایان‌نامة کارشناسی ارشد. دانشگاه قم.

فروزانفر، بدیع‌الزمان. 1340.  شرح احوال و نقد و تحلیل آثار شیخ فرید‌الدین عطار. تهران: دهخدا.

قاسمی‌فرد، حسین و سید حسین سیدی. 1397. «بررسی و تحلیل کارکردهای اخلاقی تمثیل در اسرارنامۀ عطّار نیشابوری». تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی. ش10. صص66ـ44.

کِنی، دبیلو. 1380. چگونه ادبیات داستانی را تحلیل کنیم؟. ترجمة مهرداد ترابی و محمد حنیف. تهران: زیبا.

مایر، فریتس. 1378. ابوسعید ابوالخیر: حقیقت و افسانه. ترجمة مهرآفاق بایبوردی. زیر نظر نصرالله پورجوادی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

مکاریک، ایرنا ریما. 1385. دانش‌نامۀ نظریه‌های ادبی معاصر. ترجمۀ مهران مهاجر و محمّد نبوی. تهران: آگه

میبدی، رشیدالدین ابوالفضل. 1382. کشف‌الأسرار و عدة‌الأبرار. به کوشش علی‌اصغر حکمت. ج2. تهران: ابن‌سینا.

نامورمطلق، بهمن. 1391. بینامتنیّت: از ساختارگرایی تا پسامدرنیسم. تهران: سخن.

ـــــــــــــــــــــــــ . 1386. «ترامتنیّت مطالعۀ روابط یک متن با دیگر متن‌ها». پژوهش‌نامۀ علوم انسانی. ش56. صص98ـ 83.           

ـــــــــــــــــــــــــ . 1391. «گونه‌شناسی بیش‌متنی». فصل‌نامۀ پژوهش‌های ادبی. ش38. صص152ـ139.   

نصر اصفهانی، محمدرضا و مرضیه‌السادات فاطمی. 1390. «بررسی روایت‌شناسی حکایت‌های اسرارنامۀ عطّار». کاوش‌نامه زبان و ادبیات فارسی. ش23. صص134ـ113. 

نیشابوری، ابواسحاق. 1382. قصص‌الأنبیاء. به اهتمام حبیب یغمایی. تهران: علمی و فرهنگی.

 

English Sources

Genette, G. 1997. Palmpsests: Literature in Second Degree.Trans: Channa Newman and Calude Doubinsky. Lincoln: University of Nebraska Press.