«مخزن ‏الانشاء پایان بخش سنت ترسل مجموعه مراسلات» (بازخوانی مخزن ‏الانشاء از نگاه نو تاریخی‏ گری)

جستارهای ادبی (ادبیات تعلیمی)

دوره 15، شماره 2، شهریور 1401، صفحه 11-41   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

بهرام پروین گنابادی¹؛ کسری بقایی پور^{* 2}

¹استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران شمال

²دانش آموخته دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی تهران شمال

چکیده

در تاریخ ادبیات فارسی، حجم گسترده‌ای از ادبیات منثور را ترسل و نامه‏نگاری تشکیل می‏دهد. دبیران دیوان رسالت از برترین نویسندگان زمان خود بوده ‏اند که شیوه نثرنویسی آنها بر سبک نثرنویسی دوران خود تأثیرگذار بوده است، از این رو سنتی در تاریخ ادبیات ‏شکل گرفت ‏به نام «مراسلات» یا «مجموعه نامه» که با گردآوری نامه‏ های یک نویسنده یا یک دوره می‏‏ کوشیدند بهترین و شیواترین نامه ‏های دیوانی و اخوانی را در اختیار نسل بعدی نویسندگان و دبیران قرار دهند. ظاهراً هدف اصلی از این مجموعه ‏ها به دست دادن برترین نمونه‏ ها جهت آموزش ترسل است، اما در کنار آن یک «سُنت نانوشته» هم وجود داشته است که می‏ کوشیدند مخاطبان خود را که غالباً از طبقه حاکمان و وزیران بودند، به طور غیرملموس پند و اندرز بدهند.
در این مقاله ضمن نشان دادن سیر و تطور این سُنت در این مجموعه‏ ها تلاش کرده ‏ایم با به ره‏گیری از نظریه «نو‏تاریخی‏ گری» یا «تاریخ ‏گرایی ‏نو» (New Historicism) ارتباط نامه ‏های«مخزن ‏الانشاء» باحوادث روزگار خود را تحلیل کنیم. مخزن ‏الانشاء آخرین مجموعه مراسلات در تاریخ ادبیات فارسی است.که در دوره قاجار گردآوری شده است و به اعتقاد ما گردآورندگان آن تلاش کرده ‏اند با نامه ‏هایی متناسب با حوادث‏ روزگار و نیز جلب کننده نظر حاکم، حاکمیت را پند و اندرز دهند و یک مجموعه نامه و مراسلات را تبدیل رساله‏ ای اصلاحی کنند که هدفش اصلاح جامعه و حاکمیت باشد.

کلیدواژه‌ها

ترسل؛ منشأت؛ اندرزنامه؛ نوتاریخی‏ گری؛ مخزن‏ الانشاء؛ میرزامحمدرضا کلهر؛ بدایع‏ نگار