واکاوی مفاهیم عرفانی شعر مشفق کاشانی در بوتۀ نقد مضمونی ربط‌گرا

فصلنامه علمی متن شناسی حکمی و عرفانی

مقاله 1، دوره 1، شماره 1، خرداد 1401، صفحه 1-36   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

مهرداد نصرتی^{* 1}؛ لیلا گلوی²

¹دانش آموخته/ گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه یزد

²دانش آموخته/ دانشگاه آزاد اسلامی واحد زاهدان

چکیده

جستار حاضر به مطالعۀ برخی از بنیادی‌ترین مفاهیم عرفان اسلامی در شعر مشفق کاشانی می‌پردازد. داده‌های تحقیق از طریق مطالعات کتابخانه‌ای فراهم آمده و با روش تحلیل، توصیف و قیاس بررسی شده است. مبنای نظری این جستار نقد مضمونی ربط‌گراست. از این‌رو، کلیّت فضای ذهنی شاعر سوژۀ تحلیل قرار دارد. یافته‌ها نشان می‌دهند که در شعر مشفق مفاهیم «توکّل»، «یقین»، «رضا»، «ذکر»، «غیرت»، «ولایت»، «تصوّف»، «معرفت»، «محبّت»، «شوق» و «سماع» گاهی با تأکید بر عین اصطلاح و گاهی با پرداختن مستقیم به معنا به‌کار رفته‌اند. برای تحلیل و ارزیابی مجموع معانی قصدشده و قصدناشده از اصطلاحات مزبور در شعر مشفق از رسالۀ قشیریّه که جزو مراجع عرفان اسلامی است، استفاده شده است. همسانی معانی اصطلاحات فوق در این اشعار با معنای آن‌ها در رسالۀ قشیری که از خوانش تطابقی این دو متن روشن می‌شود، دالّ بر رویکرد صحیح مشفق در مورد اصطلاحات فوق و تطابق فضای ذهنی وی با آموزه‌های اصیل عرفانی است. الگویی که از طبقه‌بندی موضوعی این شعرها به دست می‌آید نشان می‌دهد که نگرش عرفانی مشفق بر خلاف آنچه از برخی پژوهش‌های پیشین استنباط می‌شود، تک‌بُعدی نیست، بلکه حدّاقل بر محورهای چهارگانۀ «ایدئولوژی اسلامی-شیعی»، «انقلاب اسلامی»، «خمریّه‌سرایی» و «عرفان شرقی» شکل گرفته است.

مراجع

قرآن کریم.1388. ترجمۀ ناصر مکارم شیرازی. تهران: نشتا.

ابن‌عربی،محمّدبن‌علی.1385، فصوص‌الحکم. ترجمه‌وتحلیل:محمّدعلی و صمد موحّد. تهران: کارنامه.

اژه‌ای، تقی.1381. «عرفان در آیینۀ شعر انقلاب». مجلّۀ‌کیهان‌فرهنگی. بهمن.ش196، صص34 -39.

اسرافیلی، حسین.1383. «اصالت و عشق:نگاهی ‌به ‌شعر استاد مشفق ‌کاشانی». مجلّۀ شعر. زمستان. ش40، صص92 - 95.

اسماعیلی، رضا.1386.«خلوت انس یاران مشفق». مجلّۀ کیهان فرهنگی. فروردین و اردی‌بهشت. شماره‌های 247-246، صص 31-31.

اوستا، مهرداد. 1386. «سبک و لحن شعر مشفق». مجلّۀ کیهان فرهنگی. ش 247-246. فروردین و اردیبهشت.صص27-25.

بیگی حبیب‌آباد، پرویز.1386. حماسه‌های همیشه: دفاع مقدّس در شعر شاعران.‌تهران:‌فرهنگ‌گستر.

پروین‌زاد، شهلا.1386.«کتاب‌شناسی استاد مشفق کاشانی». مجلۀ کیهان فرهنگی. فروردین و اردیبهشت. شماره‌های 247-246، صص20 -24.

جوکار، منوچهر و فاطمه شهبازی.1388.«عشق متعالی در شعر معاصر فارسی». مجلّۀ تاریخ ادبیّات. پاییز. شمارۀ 62، صص47 - 70.

خلیلی جهان‌تیغ، مریم و همکاران. 1395. «بررسی کارکرد متناقض‌نما در شعر مشفق کاشانی و محمود درویش»، مجلّۀ کاوش‌نامۀ ادبیّات تطبیقی، ش22، تابستان، صص 232-213.

دهخدا، علی‌اکبر.1377. لغت‌نامه. تهران: دانشگاه تهران.

سپهری، سهراب.1368. هشت‌کتاب. تهران: طهوری.

سهروردی، شهاب‌الدّین یحیی.1355.مجموعۀ مصنّفات شیخ اشراق. به تصحیح سیّدحسین نصر. تهران: انجمن فلسفۀ ایران.

شمس، مهدی و محمّد مشکات.1396. «نقدهایی بر نظریّات معنا در فلسفۀ تحلیلی ادبیّات»، مجلۀ فلسفه، پاییز و زمستان. شمارۀ2. صص 83-61.

قشیری، ابوالقاسم.1390. برگزیدۀ ترجمۀ رسالۀ قشیریّه. به‌تصحیح علی‌محمّد پشت‌دار. تهران: دانشگاه پیام نور.

__________.1393. شرح جامع بر رساله قشیریّه. مصحّح حسین شهبازی. تهران: زوّار.

کی‌منش، امیرمسعود.1395.«مصاحبۀ ماه: استاد مشفق کاشانی غزل‌سرای بزرگ».مجلّۀ فرهنگ اسلامی. آذرماه. شمارۀ 41، صص63 - 82.

مشفق کاشانی(کی‌منش)، عبّاس.1323.صلای غم: تضمین دوازه‌بند محتشم کاشانی. تهران: کتاب‌فروشی اسلامیّه.

ـــــــــــــ.1342. سرود‌ زندگی‌. تهران: کتاب‌فروشی زوار.

ـــــــــــــ.1356.‌ پرتـوی‌ از انوار نیمۀ خرداد. تهران‌: ستاد بزرگ‌داشت یوم‌الله‌ 15خرداد.

ـــــــــــــ.1365. آذرخش: گزیدۀ اشـعار. تهران: کیهان.

ـــــــــــــ.1365. نقش‌بندان غزل. تهران: انجمن ادبـی بـنیاد 15خرداد.

ــــــــــــ.1368. خلوت انس: شرح احوال و آثار تنی چند از شعرای معاصر. ج(1). تهران: پاژنگ.

ــــــــــــ.1372. آئینۀ خیال. تهران: کیهان.

ــــــــــــ.1377. «گفتگو با عبّاس کی‌منش(مشفق کاشانی): معلّم شعر و ادب فارسی، مصاحبه با جواد محقّق». مجلۀ رشد معلّم. دی‌ماه. شمارۀ 138، صص8 -17.

ــــــــــــ.1378. پنجره‌ای رو به آفتاب. تهران: حوزۀ هنری.

ـــــــــــ.1378. فراز‌ مسند‌ خورشید:‌ گزینۀ اشعار. به انتخاب سعید نیاز کرمانی. تهران: پاژنـگ.

ـــــــــــ.1378. گزیدۀ‌ ادبیّات‌ معاصر. تهران: کتاب‌ نیستان‌.

ـــــــــــ.1379. هـمیشه در قلب مـنی مـادر. تـهران‌: سنایی.

ـــــــــــ.1382. سیرنگ. تهران: فرهنگ گستر.

ـــــــــــ.1382. شب همه شب. تهران: دارینوش.

ـــــــــــ.1384. هفت‌بند‌ التهاب. قم: نسیم حیات.

ـــــــــــ.1388. بهشت گمشده. تهران: انجمن قلم ایرانیان.

ـــــــــــــــ1389. ناگفته‌های مشفق کاشانی از دوستی با سهراب سپهری. روزنامۀ دنیای اقتصاد. ش 2059، ش.خ. 602753. 1/02/1389. ص14.

ـــــــــــ.1394. دیباچۀ تقدیر. تهران: انجمن قلم ایرانیان.

ـــــــــــ و محمود شاهرخی.1369. آئینۀ آفتاب: پرتوی از انوار‌ علی‌(ع). تهران: اسوه.

__________________.1372. آئینه صبر. تـهران: اسوه.

__________________.1372. آئینۀ رجاء: مدایح و مراثی حضرت عـلی‌ّبن مـوسی‌الرّضا علیه‌السّلام. تـهران: اسوه.

_________________.1372. آئینۀ ایثار: در مدایح و مراثی علمدار کربلا. تـهران: اسوه

___________________.1379. محراب آفتاب. تهران: انجمن شاعران ایران.

موحّدی، نرگس و عنایت‌الله شریف‌پور.1388. «بررسی مضامین عرفانی در شعر دفاع مقدّس». مجلّۀ ادبیات پایداری. پاییز. شمارۀ 1، صص89 -112.

هاشمی، بی‌بی‌زهره.1392.«مفهوم ناکجاآباد در دو رسالۀ سهروردی بر اساس نظریّۀ استعاره‌شناختی». مجلّۀ جستارهای زبانی. پاییز. شمارۀ 3، صص237 -260 .

Sperber, D., & Wilson, D.1986. Relevance: communication and cognition. 2nd edition. Oxford: Blackwell.

Sperber, D., & Wilson, D.2002. Relevance theory. Handbook of pragmatics. Oxford: Blackwell.