تحلیل اخلاقی تمثیل های مخزن الاسرار نظامی بر‌اساس نظریۀ مراحل رشد ‌اخلاقی لارنس کلبرگ

فصل نامه تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی

مقاله 1، دوره 14، شماره 53، آبان 1401، صفحه 1-26   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

سیمین آرامی¹؛ علی دهقان^{* 2}؛ ژیلا صراطی¹؛ حسین حاجی زاده¹

¹گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد شبستر، دانشگاه آزاد اسلامی، شبستر، ایران

²گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران ( نویسنده مسئول )

چکیده

حکایت های تمثیلی ابزاری مؤثردرتغییر وضعیت روحی و فکری مخاطب اند و بر لایه‌های وجود انسانی تأثیر گذاشته دریافتی دیگری را موجب می‌شوند در این میان رویکردی اخلاقی به تمثیل، حرکتی هدفمند است که نظامی گنجه‌ای در مثنوی گرانقدر خود، مخزن‌الاسرار بدان پرداخته است. نظامی در گفتار و رفتار قهرمانان قصّه‌هایش منش و هویّت انسان آرمانی را به تصویر کشیده این ویژگی آثار نظامی موجب شده‌ است تا رفتار اخلاقی شخصیت‌های داستانی او بر اساس یکی از نظریه‌های برگزیده و زبدۀ اخلاقی معاصر غرب تحلیل و میزان مطابقت با مراحل و مراتب آن ارزیابی شود. با توجه به زمینه‌های فطری بشر، به نظر می‌رسد که مسائل اخلاقی تا حدودی دارای عناصر مشترکی در میان فرهنگ‌ها و جوامع انسانی باشد. اما گاهی تعدد و تکثر نظریات اخلاقی چنان می‌نماید که کدهای اخلاقی در میان ملل مختلف نشانی‌های متفاوت داشته باشند. پژوهش در نظریه‌های اخلاقی بر مبنای یکی از غنی‌ترین میراث فرهنگی ایرانی و اسلامی، می‌تواند بین این دو فرض یاد شده برتری یکی را تأیید کند. در این مقاله رفتار اخلاقی اشخاص منظومه برای نخستین باردر چارچوب یک تئوری علمی تحلیل می‌شود. هدف اصلی این پژوهش کاربرد نظریۀ رشد اخلاقی لارنس کلبرگ (Lawrence Kohlberg) در رفتار شخصیت های تمثیلی منظومۀ مخزن الاسرار و پاسخ به ا‌ین پرسش است که آیا درجات ‌اخلاقی اشخاص داستان منظور قابل تفسیر و تحلیل با نظریۀ مراحل رشد اخلاقی کلبرگ است ؟ در نتیجۀ این پزوهش «نه» کد ‌‌اخلاقی شناسایی شده ‌‌است.

کلیدواژه‌ها

نظامی؛ مخزن الاسرار؛ تمثیل؛ کلبرگ؛ رشد

مراجع

1. اژدرنژاد، هاله. یلمه­ها، احمدرضا. (1395).«تمثیل و کاربرد گونه­های آن در مخزن­الاسرار نظامی». فصلنامۀ تحقیقات تعلیمی و غنایی زبان و ادب فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد بوشهر، شمارۀ پیاپی بیست و هفتم :ص 138-119.
2. اسمیت، ادوارد ای. هکسما، سوزان نولن. فردریکسون، باربارال. لافتوس، جفری ر. بم، داریل ج. مارن، استیفن.(1390). زمینۀ روانشناسی اتکینسون­ و هیلگارد. ترجمۀ حسن رفیعی و محسن ارجمند. ج اول. چ چهارم. تهران: ارجمند، 408 صفحه.
3. ایاز، حمید. تیموری، عاطفه. (1401). «تطبیق مفاهیم تمثیلی و نمادین سگ در آثار حماسی، غنایی و عرفانی با تکیه بر شاهنامۀ فردوسی، خمسۀ نظامی ومثنوی مولوی». فصلنامۀ تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد بوشهر، شمارۀ پنجاه و یکم: ص 54-81.
4. پاکدل، مسعود. توکلی، فرشته.(1395) «نمادها و تمثیل‌های آب در مخزن الاسرار». فصلنامۀ تحقیقات تعلیمی و غنایی زبان و ادب فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی بوشهر، شمارۀ پیاپی، بیست و هفتم: ص24-13.
5. پورنامداریان، تقی. (1390). عقل سرخ (شرح و تأویل داستان­های رمزی سهروردی). تهران: سخن.
6. تقوى، محمد. (1376)، حکایت­هاى حیوانات در ادب فارسى. تهران: روزنه.
7. جعفری، ناهید. بخشی‌­پیش­کناری، زهرا. (1396). «رویکرد نظامی ­گنجوی به تمثیل ­حیوانات از دیدگاه ادبیات تعلیمی». پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، سال نهم، شمارۀ سی­ و سوم: ص 144-121.

8.خواجه نصیر توسی. (1375). اخلاق ناصری. تهران: انتشارات علمیۀ اسلامیه.

9. رحمانیان، زینب.(1393). «بررسی ­تطبیقی­ رشد اخلاقی ­در ­قابوسنامه ­از ­دیدگاه­ کلبرگ»، پژوهش­های ­ادبی ­و بلاغی، سال 2، شمارۀ 8: ص 45-32.
10. زرین‌کوب، عبدالحسین. (1351). سرّنی (نقد و شرح تحلیلی و تطبیقی مثنوی). تهران: علمی، 1158 صفحه.
11. ­شعار، جعفر. ­­(1365). گزیدۀ سیاست‌نامه­. چ اول. تهران­: بنیاد، 377 صفحه.
12. شعیبی، فاطمه. (1392). قضاوت اخلاقی(Moral judgment). نشرالکترونیکی. کتاب سبز، 22 صفحه. 11.

13.شفیعى کدکنى، محمدرضا. (1350) صور خیال در شعر فارسى. تهران نیل.

14. ضیائی مؤید، محمد. شرقی، محمدرضا. (1395). «شهودگرایی و استدلال‌گرایی در فلسفۀ اخلاق و تربیت اخلاقی». فصلنامۀ علمی-پژوهشی پژوهش‌نامۀ اخلاق، سال نهم، شمارۀ 31: ص52-31.

15.عبدالهی، منیژه. (1381)، فرهنگ نامۀ جانوران در ادب پارسی (بر پایۀ واژه شناسی، اساطیر، باورها، زیباشناسی و ...). تهران: پژوهنده، 602 صفحه.

16. عصاره، علیرضا. مهدیزادۀ تهرانی،آیدین. امینی‌زرین، علیرضا. عظیمی، شادی. (1396). «نقدی بر نظریة رشد قضاوت اخلاقی لارنس کلبرگ، پژوهشی در بررسی چند جانبۀ نظریۀ کلبرگ و ارائۀ رهنمودی دربارة مراحل رشدی­ او». فصلنامۀ تعلیم و تربیت، شماره 134: ص 112-93.

17.کدیور، پروین. (1378). روانشناسی­اخلاق. تهران: ­آ­گه، 180صفحه.

18. کریمی، عبدالعظیم. (1388). روانشناسی رشد مراحل شکل‌گیری اخلاق در کودک (با تأکید بر رویکردهای تحولی). چ دوم. تهران:­ عابد، 246صفحه.
19. مراغی، عبدالهادی بن محمد. (1388). منافع حیوان. تصحیح محمد روشن. تهران : بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
20. نظامی­گنجه­ای، الیاس.( 1389). ­­مخزن­الاسرار. ­تصحیح­ بهروز ثروتیان. ­تهران: ­ا‌میرکبیر، 584 صفحه.