مبانی علامه طباطبایی در انتخاب آیات نظیر در تفسیر صد آیه نخست سوره بقره

فصلنامه مطالعات قرآنی

مقاله 8، دوره 13، شماره 50، شهریور 1401، صفحه 113-130   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/qsf.2022.1961367.2887

نویسندگان

محمد مصطفائی^{* 1}؛ احمد ربانی خواه²؛ فاطمه شهرآبادی³

¹استادیار گروه علوم قرآن وحدیث ،دانشگاه حکیم سبزواری،سبزوار،ایران

²استادیار گروه علوم قرآن و حدیث ،دانشگاه پیام نور،تهران ،ایران

³کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث، دانشگاه حکیم سبزواری،سبزوار،ایران

چکیده

تفسیر قرآن به قرآن، که برآمده از سیره تفسیری پیشوایان دین است، در نگاه علامه طباطبایی دقیق‌ترین راه رسیدن به مفاهیم و مقاصد قرآنی است. به کار بستن این شیوه، نیازمند سازوکار مناسب و توجه به مبانی علمی و رعایت اصول و قواعدی برای انتخاب آیات همگون در شرح و تفسیر است.

در این پژوهش با تمرکز بر صد آیه نخست سوره بقره در تفسیر المیزان‌ از رهگذر تحلیل متن، به بررسی روابط میان آیات با نظایرشان پرداخته شده است. یافته‌های پژوهش حاضر نشان می‌دهد که علامه برای 34 آیه در محدوده صد آیه نخست سوره بقره، آیات نظیر می‌آورد. در مجموع، ده مبنا برای انتخاب آیات نظیر از سوی علامه در محدوده تحقیق به دست آمد. از این میان، استفاده از سه مبنای "مشابهت لفظی ـ مفهومی تک‌واژه‌ای"، "مشابهت لفظی ـ مفهومی بیش از یک واژه" و "مرجعیّت آیات غرر" به ترتیب بیشترین فراوانی را دارد.

کلیدواژه: تفسیر قرآن به قرآن، تفسیر المیزان، مشابهت لفظی ـ مفهومی، آیات غرر.

کلیدواژه‌ها

تفسیر قرآن به قرآن؛ تفسیر المیزان؛ مشابهت لفظی ـ مفهومی؛ آیات غرر

مراجع

قرآن کریم، ترجمه محمد مهدی فولاوند.

نهج البلاغه، محقق: صبحی صالح. چاپ اول، قم: هجرت، بی­تا.

ابن فارس، أحمد بن فارس،‏ معجم مقاییس اللغة، محقق و مصحح: عبد السلام محمد هارون. قم: مکتب الاعلام الاسلامی، 1404ق.

‏ ابن منظور، محمد بن مکرم‏، لسان العرب، مصحح: ‏جمال الدین میر دامادى، بیروت: دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع- دار صادر، 1414ق.

اشرفی، امیر رضا، «پیوستگی آیات قرآن و نقش آن در تفسیر ازنظر علامه طبا­­طبایی»، قرآن شناخت سال اول، شماره 2، 1387.

انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، تهران: انتشارات سخن، ۱۳۸۱ش.

ایشانی، طاهره، نعمتی قزوینی، معصومه، «بررسی انسجام وپیوستگی در سوره صف با رویکرد زبانشناختی نقش گرا»، انجمن ایرانی زبان وادبیات عربی، شماره 27، 1392.

ایزدی مبارکه، کامران، «مبانی روش تفسیر قرآن به قرآن و نمودهای بهره‌وری از آن در بینش علامه طباطبایی»، الهیات و حقوق اسلامی دانشگاه سیستان بهار و تابستان، شماره 3، 1385.

اوسى، على رمضان، روش علامه طباطبایى در تفسیر المیزان. چاپ اول، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، شرکت چاپ و نشر بین الملل، ۱۳۸۱ش.

بابایی، علی‌اکبر، عزیزی کیا، غلامعلی، روحانی راد، مجتبی، زیر نظر: رجبی، محمود، روش‌شناسی تفسیر قرآن، تهران: پژوهشکده حوزه و دانشگاه و سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، ۱۳۷۹ش.

پاکتچی، احمد، جزوه معناشناسی، تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق(علیه السلام)، 1385ش.

پالمر، فرانک، نگاهی تازه به معنی شناسی، مترجم: کوروش صفوی، مترجم. تهران، 1366ش.

دلشاد تهرانی، مصطفی، رایت درایت؛ اخلاق مدیریتی در عهدنامه مالک اشتر، چاپ اول، انتشارات دریا، 1390ش.

راد، علی، «مفسران معاصر امامیه و غرر قرآن؛ چیستی، رهیافتها و گونه­ها»، پژوهش­های قرآن و حدیث، سال چهل و هشتم، شماره اول، 1394.

راغب اصفهانى، حسین بن محمد، مفردات ألفاظ القرآن، محقق و مصحح: صفوان عدنان داوودى، دمشق: دار القلم- الدار الشامیة، 1412ق.

رضایی اصفهانی، محمدعلی،  منطق تفسیر قرآن، قم: مرکز بین‌المللی ترجمه ونشرالمصطفی، ۱۳۹۲ش.

سویزی، علی محمد، راد، علی، «معناشناسی الفاظ و تعابیر قرآنی با تکیه بر روش قرآن به قرآن اجتهادی در المیزان (1)»، نخستین همایش ملی واژه­پژوهی در علوم اسلامی، یاسوج، 1395.

شعیری، حمیدرضا، معنا­شناسی نوین، تهران: سازمان مطالعه وتدوین کتب علوم انسانی دانشگاه­ها(سمت)، 1381ش.

شمس اشراق، آذردخت، خاموشی، سید مهدی،  «گونه شناسی آیات نظیر در تفسیر المیزان با محوریت موضوع شفاعت در سوره البقره»، پژوهشنامه قرآن و حدیث، دوره ۱۲، شماره ۲۴، 1398.

صفوی، کوروش، درآمدی بر معنی شناسی، چاپ اول، تهران: پژوهشگاه فرهنگ وهنر اسلامی، 1379ش.

طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، چاپ دوم، لبنان: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، 1390ق.

------------------، قرآن در اسلام. تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1373ش.

عبدالرئوف، حسین، «زنجیره مندی مفهومی و بافتی در گفتمان قرآنی»، فصلنامه: زیباشناخت، مترجم: ابوالفضل حری، سال نهم، شماره 19،  1387.

عمید زنجانی، عباسعلی، مبانی و روش‌های تفسیر قرآن، چاپ سوم، تهران: وزارت فرهنگ وارشاداسلامی، ۱۳۶۶ش.

عیاشى، محمد بن مسعود، التفسیر( تفسیر العیاشی). چاپ اول، تهران‏: مکتبة العلمیة الاسلامیة، 1380ق.

قائمی نیا، علیرضا، بیولوژی نص نشانه شناسی و تفسیرقرآن، چاپ دوم، تهران: پژوهشگاه فرهنگ واندیشه اسلامی، ۱۳۹۳ش.

قمى، على بن ابراهیم‏، تفسیر القمی‏، محقق و مصحح: طیب موسوى جزایرى، چاپ سوم، قم: دار الکتاب‏، 1363ش.

مؤدب، سید رضا، مبانی تفسیر قرآن، قم: انتشارات دانشگاه قم، ۱۳۸۸ش.

معرفت، محمدهادى‏، تفسیر و مفسران‏، چاپ اول، قم: موسسه فرهنگى انتشاراتى التمهید، 1379ش.

نجار زادگان، فتح‌الله، بررسی تطبیقی مبانی تفسیر، قم: پژوهشگاه حوزه دانشگاه، ۱۳۹۱ش