تحلیل گفتمان انتقادی و تئوری نورمن کلاف در تمهیدات عین القضات همدانی

جستار نامه: ادبیات تطبیقی (فارسی- انگلیسی)

مقاله 3، دوره 6، شماره 20، شهریور 1401، صفحه 53-86   

نوع مقاله: پژوهشی

نویسندگان

مهدی نصرتی¹؛ حبیب اله جدیدالاسلام^{* 2}؛ احمدرضا کیخای فرزانه³

¹دانشجوی دکترای تخصصی زبان و ادبیات فارسی، واحد زاهدان، دانشگاه آزاد اسلامی ، زاهدان، ایران.

²استادیارگروه زبان و ادبیات فارسی، واحد زاهدان، دانشگاه آزاد اسلامی، زاهدان، ایران (نویسندۀ مسئول)

³دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی واحد زاهدان ،دانشگاه آزاد اسلامی، زاهدان ،ایران.

چکیده

عین‌القضات همدانی با نام کامل عبدالله بن محمد بن علی میانجی همدانی (۵۲۵–۴۹۲ ه. ق) یکی از مشهورترین عارفانی است که آثار گوناگونی از او در زمینه­های عرفان، فلسفه و دین به زبان­های فارسی و عربی برجای مانده است. تمهیدات، یکی از مهم‌ترین آثار فارسی اوست که گذشته از اهمیّتی که در عرفان دارد، از نظر نثر شاعرانه، شایان توجه است. همدانی این اثر را با هدف جلوگیری از گمراهی مریدان و سالکان از مسیر درست عرفان و تصوّف نوشته است، با دقت و کنکاش بیشتر و استفاده از روش‌های نوین علمی مانند تحلیل گفتمان انتقادی، واضح و مبرهن است که این اثر، فقط برای راهنمایی و هدایت مریدان و سالکان نوشته نشده است، بلکه ادامۀ گفتمانی هست که از یک قرن پیش با پیشگامی عارفانی مانند بایزید بسطامی و حسین منصور حلاج در تقابل با گفتمان حاکم، شکل گرفته بود؛ نکته‌ای که گویا تاکنون از این منظر بدان نگریسته نشده است. لذا نگارنده در این پژوهش به شیوۀ توصیفی- تحلیلی و با تکیه بر چارچوب نظری تحلیل گفتمان انتقادی و تئوری نورمن کلاف و با ابزار کتابخانه‌ای کوشیده است منظومۀ فکری عین­القضات را در تقابل با سیاست حاکم آشکار سازد. نتیجۀ پژوهش حاکی از آن است که تمهیدات، یک اثر کاملاً دینی و عقیدتی برای مشروعیت بخشیدن به اندیشه‌های عرفانی است که بیشتر در پی استوار ساختن پادگفتمان عرفان مبارز در برابر اندیشه­های قدرت حاکم با محوریّت شبه عقیدتی و ایدئولوژیک است.

کلیدواژه‌ها

تئوری نورمن کلاف؛ تحلیل گفتمان انتقادی؛ تمهیدات؛ عرفان اسلامی؛ عین القضات همدانی

مراجع