بررسی و تحلیل روابط بینامتنیت قرآنی دیوان ناصر خسرو بر اساس نظریه ژنت

فصلنامه زبان و ادب فارسی

مقاله 4، دوره 14، شماره 52، آبان 1401، صفحه 41-63   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/farsij.2022.1951411.1605

نویسنده

سکینه پیرک^*

هیات علمی دانشکاه پیام نور

چکیده

در سالهای اخیر در عرصه نقد ادبی و زبان شناسی، نظریه‌ای تحت عنوان نقد بینامتنی رواج پیدا کرده است که به ارتباط و تعامل بین متون پرداخته و به بررسی وجوه تشابه ، تفارق و تاثیرپذیری یک متن از متون دیگر می‌پردازد. این نظریه معتقد است که ‌متون و گویندگان آنها از یکدیگر متأثر شده و آگاهانه یا ناآگاهانه، از سرچشمه‌های ادبی و فکری یکدیگر بهره مند می شوند. در گستره ادب فارسی، قرآن یکی از زیرمتن‌‌هایی است که از دیرباز نظرگاه‌های مختلف زیبایی‌شناسی صوری و معنایی آن، مرجع و منبع بسیاری از شاعران و نویسندگان بوده است که برای اعتبار و غنای سخن خویش، از مفاهیم و تعلیمات قرآنی بهره برده‌اند. یکی از این شاعران ناصرخسرو می‌باشد که اصلی‌ترین زیرمتن تشکیل دهنده اندیشه در دیوانش، قرآن کریم است. در این تحقیق سعی شده است تا با شیوه توصیفی- تحلیلی و استناد به منابع کتابخانه‌ای، ابعاد تاثیر پذیری ناصر خسرو از آیات قرآنی بر اساس نظریه بینامتنی ژنت مورد بررسی قرار گیرد. یافته های این پژوهش نشان می‌دهد که از میان روابط سه گانه بینامتنی ژنت، بینامتنی صریح و شاخه‌های آن( واژه‌ها، عبارات و جمله‌های کوتاه، ترکیب‌های اضافی و وصفی) بیشترین نمود را در دیوان ناصر خسرو دارد و در بین شاخه‌های مختلف بینامتنی صریح، واژه‌ها، پرکاربردترین شیوه بینامتنی در این اشعار می‌باشند. بعد از بینامتنیت صریح، بینامتنیت ضمنی بر اساس بسامد، درمرتبه دوم قراردارد؛ و از بین شاخه‌های مختلف این بینامتنی، بینامتنیت مضمون، بیشتر و متنوع‌تر از نمونه‌های دیگر است.

کلیدواژه‌ها

قرآن؛ بینامتنیت؛ ژرار ژنت؛ ناصر خسرو

مراجع

منابع:

• قرآن کریم، ترجمه حسین انصاریان.
• آلن، گراهام (۱۳۸۰)، بینامتنیت، ترجمه پیام یزدان جو، تهران: مرکز.
• ابراهیمی، قاسم و مصطفوی نیا، سید محمد رضی (۱۳۹۳)، «تناص قرآنی در آثار جبران خلیل جبران»، مجموعه مقالات برگزیده همایش ملّی بینامتنیّت (التناص)، صص ۵۶-۳۷.
• ابو زهره، محمد (۱۳۷۹)، معجزه بزرگ (پژوهشی‌در‌علوم قرآنی)، ترجمه‌محمود ذبیحی، مشهد: آستان قدس.
• الحسّکانی، عبید اله بن الله بن الحکاکم (۱۴۱۱ ق)، شواهد التنزیل، ترجمه محمدباقر محمودی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
• الغذامی، عبدالله (۱۹۸۵)، الخطیئه و التفکر، چاپ اول، جده: النادی الریاضی.
• اناری بزچلونی، ابراهیم و رنجبران، سکینه (۱۳۹۱)، «بررسی اصطلاحات بینامتنی در زبان فارسی و عربی با تکیه بر نظریه ژرارژنت» ادب پژوهی، شماره ۲۱، صص ۱۸۹-۱۷۱.
• ثروت، منصور (۱۳۷۸)، گنجینه حکمت در آثار نظامی، چاپ دوم، تهران: انتشارات امیرکبیر.
• جمعه، حسین (۲۰۰۳ م)، المسبار فی النقد الادبی، دمشق: اتحاد الکتاب العرب.
• چندلر، دانیل (۱۳۸۶)، مبانی نشانه‌شناسی، ترجمه مهدی پارسا، تهران: سوره.
• حریری، محمد یوسف (۱۳۸۴)، فرهنگ اصطلاحات قرآنی، قم: هجرت.
• حق‌شناس، محمدعلی (۱۳۸۷)، «مولانا وحافظ دو هم‌دل یا دو هم‌زبان»، نقد‌ادبی، سال ۱، شماره ۲، صص ۲۹-۱۱.
• حلبی، علی‌اصغر (۱۳۷۷)، تأثیر قرآن و حدیث در ادبیات فارسی، تهران: اساطیر.
• خزائلی، محمد (۱۳۷۱)، اعلام قرآن، تهران: امیرکبیر.
• راغب اصفهانی، حسین بن محمد (۱۴۱۲ ق)، المفردات فی غریب القرآن، بیروت: دارالعلم.
• شمیسا، سیروس (۱۳۷۵)، فرهنگ تلمیحات، تهران: فردوس.
• صباغی، علی (۱۳۹۱)، «بررسی تطبیقی محورهای سه‌گانه بینامتنیت ژنت و بخش‌هایی از نظریه بلاغت اسلامی»، فصلنامه پژوهش‌های ادبی، سال ۹، شماره ۳۸، صص ۷۱-۵۹.
• طباطبایی، سید محمدحسین (۱۳۷۸)، ترجمه تفسیر المیزان، ترجمه سید محمدباقر موسوی همدانی، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
• طبرسی، ابوعلی فضل بن حسن (۱۳۷۲)، مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن، تهران: ناصرخسرو.
• طریحی، فخرالدین (۱۳۷۵)، مجمع البحرین، تهران: مرتضوی.
• عماد زاده اصفحانی، حسین عماد الدین (۱۳۸۸)، کتاب تاریخ انبیاء از آدم تا خاتم و قصص قرآن، تهران: انتشارات اسلام.
• قبادیانی، ناصرخسرو (۱۳۵۷)، دیوان اشعار حکیم ناصرخسرو قبادیانی، به اهتمام مجتبی مینوی و مهدی محقق، تهران: موسسه مطالعات اسلامی شعبه تهران.
• قمی، عباس و انصاری، غلامحسین (۱۳۹۵)، فرهنگ واژگان قرآن کریم، تهران: شرکت چاپ و نشر بین‌الملل وابسته به سازمان تبلیغات اسلامی.
• ماضی، شکری عزیز (۲۰۰۵ م)، فی نظریه الادب، بیروت: الموسسه العربیه للدراسات و النشر.
• مجلسی، محمدباقر (۱۴۰۳ ق)، بحاراألنوار الجامعة لدرر اخبار الائمه الاطهار، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
• مکارم شیرازى، ناصر و جمعی از فضلا (۱۳۷۴)، تفسیر نمونه، چاپ سی و دوم، ج:۲۵، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
• میرزائی، فرامرز و واحدی، ماشاءالله (۱۳۸۸)، «روابط بینامتنی قرآن با اشعار احمد مطر»، نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان، شماره ۲۵، پیاپی ۲۲، صص ۳۲۲-۲۹۹.
• نامور مطلق، بهمن (۱۳۸۶)، «ترامتنیت مطالعه روابط یک متن با دیگر متن‌ها»، پژوهشنامه علوم انسانی، شماره ۵۶، صص ۹۸-۸۳.
• نامور مطلق، بهمن (۱۳۹۰)، «درآمدی بر بینامتنیت نظریه‌ها و کاربردها»، تهران: سخن.
• یزدانجو، پیام (۱۳۷۹)، ادبیات پسامدرن، تهران: مرکز.