نقش و جایگاه مار در قصّه‌های حیوان‌همسر

فصلنامۀ ادبیات و زبان های محلی ایران زمین

دوره 12، شماره 2 - شماره پیاپی 36، مرداد 1401، صفحه 51-70   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/irll.2022.1938418.1466

نویسندگان

علی حیدری^{* 1}؛ موسی سبزی²

¹استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه لرستان، خرم‌آباد، ایران.

²استادیار گروه باستان‌شناسی، دانشگاه لرستان، خرّم‌آباد ، ایران.

چکیده

یکی از مشهورترین خویش­کاری قصه­ های پریان، که در اغلب این قصه‌­ها وجود دارد، ازدواج ­های آیینی و سمبولیک شاهزاده‌خانم‌­ها و مردان قهرمان است. در برخی از این قصه­‌ها برخلاف عرف، با «حیوان‌همسری» مواجهیم. یکی از مشهورترین حیوانات که در این قصه ­ها نقش داماد یا عروس را بازی می­ کند، مار است. به­ نظر می­‌رسد مار، یکی از قدیمی ­ترین حیواناتی است که به دلایل گوناگون چنین نقشی را عهده‌دار شده­ و حیوانات و پرندگانی مانند قورباغه، خرس، قو و سگ متأخرند. مار در درازنای تاریخ، در فرهنگ آریایی و حتی جهان، نقش ­های مختلف و حتی متضادی را ایفا کرده ­است. گاهی تا مرحلۀ خدایی پیش رفته و گاهی موجودی پتیاره قلمداد شده­ است. تأثیر ادیان ابراهیمی بر تنزّل مقام مار، حائز اهمیت است. ازدواج با مار در قصه­ ها و باورهای عامیانه می‌تواند دلایل  و کارکردهای مختلفی داشته باشد و هر دلیل در برهه‌ای از تاریخ عمل کرده باشد. علاوه بر دلایل مشترک برای قصه‌های مارهمسری؛ قدمت، تقدس، زایایی و نماد باروری مار از مهم­‌ترین دلایل پیدایش این قصه­‌هاست. در نمادشناسی قصه؛ مار، هم نماد جنس مؤنث است هم مذکّر. به همین دلیل، گاهی عروس و گاهی داماد است. وجود این حیوان خوش‌‌خط‌ و‌خال در قصه‌­ها به‌عنوان همسری که در ادامه به شکل انسانی تغییر شکل می­‌دهد، می‌تواند ترس کودک را از ازدواجی که اطرافیانش از آن تابویی ساخته‌اند، فرو ریزد.

کلیدواژه‌ها

ازدواج؛ دختر؛ قصه؛ مار؛ حیوان‌همسر

سایر فایل های مرتبط با مقاله

چکیده انگلیسی.pdf

مراجع

• اعتمادزاده (به‌آذین)، محمود. (2537). مهرۀ مار، تهران: آگاه.
• اقتداری، احمد. (1354). دیار شهریاران، تهران: انجمن آثار ملی.
• الیاده، میرچا. (1392). هنر اسرارآمیز، ترجمۀ مینا غرویان، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه.
• الیاده، میرچا. (1394). اساطیر، مناسک، نمادها، ترجمۀ نازنین و منصور مدنی. شیراز: نوید.
• بتلهام، برونو. (1381). افسون افسانه‌ها، ترجمۀ اختر شریعت‌زاده، تهران: هرمس.
• بتلهام، برونو. (1387). کودکان به قصه نیاز دارند، ترجمۀ کمال بهروزنیا، تهران: افکار.
• بهار، مهرداد. (1362). پژوهشی در اساطیر ایران، تهران: توس.
• بهار، مهرداد.(1384). از اسطوره تا تاریخ، ویراستۀ ابوالقاسم اسماعیل‌پور، تهران: چشمه.
• بیرلین، ج، ف. (1394). اسطوره‌های موازی، ترجمۀ عباس مخبر، تهران: مرکز.
• بی‌نام. (1358). «هر بهار یک دختر باکره را قربانی می‌کنند»، پیام اسلام، 1(6)، 145-144.
• پراپ، ولادیمیر. (1371). ریشه‌شناسی قصه‌های پریان، ترجمۀ فریدون بدره‌ای، تهران: توس.
• پنجاکیانه. (1363). ترجمۀ مصطفی خالقداد ‌هاشمی عباسی، تصحیح جلالی نائینی، عابدی و تاراچند، تهران: اقبال.
• پینسنت، جان. (1380). اساطیر یونان. ترجمۀ باجلان فرخی، تهران: اساطیر.
• تاواراتانی، ناهوکو. (١٣٨٦). سمبول‌های جاودان در ادبیات فارسی و ژاپنی، تهران: بهجت.
• حیدری، علی و صحرایی، قاسم و حدادیان، سمیه. (1398). «بررسی و تحلیل قصه‌های حیوان-داماد»، نشریۀ مطالعات ادبیات کودک دانشگاه شیراز، 10(1)، 22-1.
• دادگی، فرنبغ .(1369). بندهش، ترجمۀ مهرداد بهار، تهران: توس.
• دلاشو، م. لوفر. (1386). زبان رمزی قصه‌های پری‌وار. ترجمۀ جلال ستاری، تهران: توس.
• دوبوکور، مونیک. (1394). رمزهای زندۀ جهان، ترجمۀ جلال ستاری، تهران: مرکز.
• دیگار، ژان پیر.(1394). انسان و حیوان، مردم شناسی انسان و حیوانات اهلی، ترجمه اصضر کریمی، تهران: نشر افکار.
• رستگار فسایی، منصور .(1388). پیکرگردانی در اساطیر، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
• شوالیه، ژان و آلن گربران. (1385). فرهنگ نمادها، ترجمۀ سودابۀ فضایلی، تهران: جیحون.
• شیکهر، ایندو. (1385). پنچاتنترا، تهران: موسسۀ انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
• صادقی، محسن. (1395). «بازنمایی اسطورۀ حیوان-داماد در حکایتی صوفیانه»، فصلنامۀ نقد ادبی، 9(35)، 183-165.
• صفا، ذبیح‌الله. (1369). حماسه‌سرایی در ایران، تهران: امیرکبیر.
• صنعتی، محمد. (1380). صادق هدایت و هراس از مرگ، تهران: مرکز.
• فرای، نورتروپ .(1377). تحلیل نقد، ترجمۀ صالح حسینی، تهران: نیلوفر.
• فردوسی، ابوالقاسم. (1384). شاهنامۀ فردوسی، متن کامل بر اساس چاپ مسکو، به کوشش سعید حمیدیان، چاپ هفتم، تهران: قطره.
• فریزر، جیمزجرج. (1387). شاخۀ زرین، ترجمۀ کاظم فیروزمند، تهران: آگاه.
• کزازی، میرجلال‌الدین. (1368). از گونه‌ای دیگر، تهران: مرکز.
• کزازی، میرجلال‌الدین. (1379). نامۀ باستان، ویرایش و گزارش شاهنامه، تهران: سمت.
• کزازی، میرجلال‌الدین. (1380). مازهای راز، تهران: مرکز.
• گریم، ویلهلم و یاکوب.(1393). شاهزاده قورباغه، ترجمۀ سیدعلی کاشفی خوانساری، تهران: قدیانی.
• لیک، گوندولین. (1385). فرهنگ اساطیر شرق باستان، ترجمۀ رقیه بهزادی، تهران، طهوری.
• مارزلف، اولریش. (1391). طبقه‌بندی قصه‌های ایرانی، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران: سروش.
• مالینوسکی، برونیسلاو. (1387). غریزۀ جنسی و سرکوب آن در جوامع ابتدایی، ترجمۀ محسن ثلاثی، تهران: ثالث.
• مجیدزاده، یوسف. (1386). تاریخ و تمده عیلام، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
• مرادی، حسین. (1394). «منشأ نقش مار در مواد فرهنگی هزارۀ سوم پیش از میلاد جنوب شرق ایران؛ نشانه‌ای از ارتباط با عیلام و میان‌رودان»، مطالعات باستان‌شناسی، 7(2)، 145-133.
• مسرور، شیلان و ایلناز رهبر.(1398). «بررسی و تحلیل اسطورۀ شاماران در منطقۀ مکریان مهاباد»، دوماهنامۀ فرهنگ و ادبیات عامه، 7(27)، 98-73.
• منوچهرخان حکیم (بی‌تا). اسکندرنامه، تهران: علمی.
• مهابهاراتا. (1380). ترجمۀ میرغیاث‌الدین علی قزوینی، تصحیح و تحشیۀ سیدمحمدرضا جلالی نائینی و ن. س. شوکلا، تهران: طهوری.
• میرفخرایی، مهشید. (1367). روایت پهلوی؛ متنی به فارسی میانه (پهلوی ساسانی)، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
• ناس، جان بایر.(1382). تاریخ جامع ادیان، ترجمۀ علی اصغر حکمت، ویراستۀ پرویز اتابکی، تهران: علمی و فرهنگی.
• نصرالله منشی، ابوالمعالی. (1392).ترجمۀ کلیله و دمنه، تصحیح مجتبی مینوی، تهران: امیرکبیر.
• هال، جیمز. (1383). فرهنگ نگاره‌ای نمادها در هنر شرق و غرب، ترجمۀ رقیه بهزادی، تهران: فرهنگ معاصر.
• هینتس، والتر.(1389). دنیای گم‌شدۀ عیلام، ترجمۀ فیروز فیروزنیا، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی تهران.
• وراوینی، سعدالدین. (1380). مرزبان‌نامه، به کوشش خلیل خطیب رهبر، تهران: صفی‌علیشاه.
• ورمازرن، مارتین. (1372). آیین میترا، ترجمۀ بزرگ نادرزاد، تهران: چشمه.
• یونگ، کارل گوستاو. (1386). انسان و سمبول‌هایش، ترجمۀ محمد سلطانیه، تهران: جام.

49- Golan, A. ,(1991). Prehistoric religion-mythology- symbolism. Jerusalem.