نمودهای فرهنگ عامه در خاوران نامه ابن‌حسام خوسفی

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 14، شماره 53، مهر 1401، صفحه 141-168   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2022.694816

نویسندگان

صدیقه کریمی¹؛ محمدرضا امینی^{* 2}

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران.

²دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران.

چکیده

خاوران­ نامه ابن­ حسام منظومه ­ای که داستان­ های خیالی از سفرها، دلاوری­ و جنگ‌آوری‌های حضرت‌علی (ع) با کفار را در قالب و زبانی شبیه به  شاهنامه روایت می­ کند، غالبا اثری حماسی شمرده می‌شود، هرچند با بررسی بیشتر می‌توان نشان داد که فزونی‌یافتن ویژگی­ های ادبیات عامیانه در تار و پود این منظومه، آن را تا حد زیادی از تعریف حماسه رسمی دور و به ادبیات عامیانه نزدیک کرده است. مقالۀ حاضر می‌کوشد مهمترین نمودهای فرهنگ عامه در این اثر را مشخص و ریشه‌ها و چگونگی کاربرد آنها را بیان نماید. برای رسیدن به این هدف، نخست باورهای برخاسته از تودۀ مردم و سپس برخی از ویژگی­ های عامیانه دیگر در زبان و شیوه‌ روایت که در اشعار و مفاهیم خاوران‌نامه بازتاب یافته، استخراج شده است. این جستار به صورت توصیفی – تحلیلی انجام شده و در جستجوی آن است که چرا باید خاوران­ نامه را پدیده­ای ادبی برخاسته از بطن زندگی مردم عادی دانست که به دلیل ارتباط مستقیم ابن‌حسام با توده‌های مردم به‌گستردگی با مظاهر گوناگون زندگی و ذهن و زبان توده‌ مردم به شیوه­ های مختلف درآمیخته است. دست‌آوردهای این کاوش در علل و چگونگی حضور چشم­گیر نمودهای فرهنگ عامه در خاوران‌نامه است و می‌تواند زمینه را برای تعیین دقیق‌تر جایگاه این حماسه دینی در ادبیات عامیانه فراهم آورد.  

کلیدواژه‌ها

ادبیات عامیانه؛ فرهنگ عامیانه؛ حماسه‌های دینی؛ خاوران نامه؛ زبان عامیانه

مراجع

کتاب‌ها

ابن‌حسام (بی‌تا) خاورنامه، محاربات حضرت علی (ع) مشهور به جنگ‌نامه، نسخۀ خطی محفوظ در کتابخانه ملی به‌شماره‌ 23721.

افراشی، آزیتا (1388) ساخت زبان فارسی، تهران: سمت.

افشاری، مهران (1387) تازه به تازه نو به نو، تهران: چشمه.

ایلیاده میرچا (1365) اسطوره بازگشت جاودانه، ترجمۀ بهمن سرکاراتی، تبریز: نیما.

باقری، مهری (1389) مقدمات زبانشناسی، تهران: پیام نور.

بهار، محمدتقی (1387) دیوان ملک‌الشعرای بهار، تهران: نگاه.

بیهقی، حسینعلی (1365) پژوهش و بررسی فرهنگ عامۀ مردم ایران، مشهد: انتشارات آستان قدس.

تارونیه، ژان بانیست (1389) سفرنامه تارونیه، ترجمۀ حمید اربابی شیرانی، تهران: نیلوفر.

جنیدی، فریدون (1358) زندگی و مهاجرت آریایی، تهران: بلخ.

حری، ابوالفضل (1393) کلک خیال‌انگیز، تهران: نی.

دماوندی، مجتبی (1384) جادو در اقوام، ادیان و بازتاب آن در ادب فارسی، سمنان: آبرخ.

دهخدا، علی اکبر(1385) لغت‌نامه، تهران: دانشگاه تهران.

ذوالفقاری، حسن (1394) باورهای عامیانه مردم ایران، تهران: چشمه.

راوندی، مرتضی (1382) تاریخ اجتماعی ایران، تهران: روزبهان.

زرین‌کوب، عبدالحسین (1368) نقش بر آب، تهران: معین.

زمردی، حمیرا (1382) نقد تطبیقی ادیان و اساطیر در شاهنامه فردو سی و..، تهران: زوار.

ستاری، جلال(1373) سیمای زن در آیینه شعر فارسی در فرهنگ ایران، تهران: مرکز.

سیپک، ییری (1388) ادبیات فولکور ایران، ترجمۀ محمد اخگری، تهران: سروش و مرکز مطالعات.

شاردن، ژان (1372) سفرنامه شاردن، ترجمۀ اقبال یغمایی، تهران: توس.

صرفی، محمدرضا (1391) باورهای عامیانه کرمان، کرمان: باهنر.

صفا، ذبیح‌الله (1363) حماسه‌سرایی در ایران، تهران: امیرکبیر.

طرسوسی، محمدبن‌حسن (1356) داراب‌نامه، به کوشش ذبیح الله صفا، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

فلسفی‌میاب، علی و الینا رضایی و شیما رشنوادی (1380) مردم‌نگاری شهر آبادان، سازمان میراث فرهنگی استان خوزستان، نگهداری در آرشیو پژوهشکده مردم‌شناسی، سازمان صنایع دستی و گردشگری تهران. گردیزی،

ابوسعید عبدالحی‌بن‌ضحاک‌بن‌محمود (1363) زین‌الاخبار، به‌تحقیق عبدالحی‎حبیبی، تهران: دنیای کتاب.

محجوب، محمدجعفر (1387) ادبیات عامیانه ایران، تهران: چشمه.

معین، محمد (1364) فرهنگ فارسی، جلد 6، تهران: امیرکبیر.

نجفی، ابوالحسن (1378) فرهنگ فارسی عامیانه، تهران: نیلوفر.

وارنر، رکس (1386) دانشنامه اساطیر، ترجمۀ ابوالقاسم اسماعیل‌پور، تهران: اسطوره.

مقالات

افشاری، مهران. (1389). جستجویی در تاریخ مناقب‌خوانی و ... . آیینۀ میراث، 8 ، 7-34.

بزرگ بیگدلی و دیگران سهید و اکرم کرمی. (1398). ولایت‌نامه نوع ادبی عامیانه در حوزه شعر شیعی. مجله فرهنگ و ادب عامه، 7 (27)،215-242. 20.1001.1.23454466.1398.7.27.9.9 :Dor.

ذوالفقاری، حسن. (1392). درمان عامیانه ایران. مجلۀ طب سنتی اسلام و ایران، 4(2)، 137-160.

ذوالفقاری، حسن، باقری، بهادر. (1394). مهم‌ترین ویژگی‌های افسانه‌های پهلوانی ایرانی. فصلنامۀ مطالعات فرهنگ – ارتباطات، 16(30)، 7-39.

شریلو، ملیحه و دیگران. (1395). عناصر فرهنگ و کنش‌های عامیانه در داستان‌های زن معاصر. زن در فرهنگ و هنر، 8(1)، 1-22

علی پور سعدانی، رضا، شیخ زاده، مرجان. (1388). اشیاء جادویی در فرهنگ عامة ایران و تأثیر آن در نقاشی مکتب سقاخانه. باغ نظر، 6(11)، 53-68.

فاضلی، نعمت‌الله. (1380). فرهنگ عامیه و ادبیات عامیانه فارسی. کتاب ماه هنر، 4(39 و 40)، 82.

میری، میرهاشم. (1380). فرهنگ فارسی عامیانه (نقد و بررسی کتاب). رشد معلم، (164)، 60-62.

ناصح، محمدمهدی. (1378). خاوران‌نامه نوش‌داروی جانبخش ابن‌حسام. مرکز خراسان ‌شناسی، ‌(2)، 129-146.