کشف و تحلیل نحوۀ کاربرد طلسمات دفینه‏ ها و گنجینه‏ ها در ابیات برگزیده از خمسۀ نظامی

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 14، شماره 53، مهر 1401، صفحه 190-217   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2022.694825

نویسندگان

احمد جعفری¹؛ یحیی طالبیان²؛ عباسعلی وفایی²

¹دانشجوی کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران.

²استاد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران.

چکیده

یکی از پدیده ‏های مورد ‌بررسی در علم باستان‏ شناسی بررسی باورها و مستندات تاریخی دربارۀ طلسمات گنجینه ‏ها است. علم طلسمات به این امور می‏پردازد: نحوۀ نگهداری از گنجینه‏ ها، محافظت از آن در برابر سارقان و دشمنان به‌شیوۀ دفن در زیر زمین، قراردادن طلسم‏ های مختلف بر روی آن‏ها، راه‏ های تشخیص و گشودن طلسم در محل قرارگرفتن دفینه‏ ها. نظامی در خمسۀ خود از این مضامین با جزئیاتی دقیق بهره برده است. لزوم بازبینی آثار سنتی ادب فارسی از جهت دانسته‏ های علم باستان‏ شناسی و کشف ارزش ‏های تاریخی یک اثر برجستۀ ادبی این ضرورت را ایجاد کرده است که نحوۀ کاربرد مضامین طلسمات و گنجینه‏ ها در خمسۀ نظامی کشف و بررسی شود. این پژوهش ضمن بهره‌گیری از مشاهدات میدانی، با انجام مصاحبه با کارشناسان میراث فرهنگی و بهره‌گیری از روش تحلیلی‌توصیفی انجام شده است. تحلیل ابیات مبتنی بر تقسیم‌بندی کالریج از تخیل و همین‌طور دو کارکرد متفاوت از تصویر در ادبیات، یعنی کارکرد زبانی و مجازی نشان‏ می‏ دهد که  از نظر محتوا، طلسمات و گنجینه ‏ها در حوزه‏ های داستانی و همین ‏طور تفاخر، تمثیل، توصیف، تغزل، مدح و منقبت و عرفان و تعرف به‏کار رفته ‏اند که از این میان حوزۀ داستانی به‏ دلیل استفاده از جزئیات دقیق بیشترین نمود را دارد و در سایر حوزه‏ ها قدرت مضمون ‏پردازی شاعر را آشکار می‏ کند. در تحلیل بلاغی، بررسی سه ساختار متفاوت ادبی نشان می ‏دهد که نظامی با کشف ویژگی‏ های یکسان مفاهیم خاص و طلسمات و گنجینه‏ ها آرایه‏ های زیبای ادبی خلق کرده است.

کلیدواژه‌ها

علم طلسمات و گنجینه ‏ها؛ کاربرد طلسمات و گنجینه ‏ها در خمسۀ نظامی؛ تصویر زبانی؛ تصویر مجازی

مراجع

کتاب‌ها

اکبر‌آبادی، سراج‌الدین علی‌خان بن حسام‌الدین (1337) فرهنگ چراغ هدایت، به‌ کوشش محمد دبیر‌سیاقی، تهران: معرفت.

ایونس، ورونیکا (1381) اساطیر هند، ترجمۀ باجلان فرخی، تهران: اساطیر.

بیرونی، ابوریحان محمد بن احمد (1372) الجماهر فی الجواهر، تهران: انتشارات علمی فرهنگی.

پادشاه، محمد (1366) فرهنگ آنندراج، تهران: خیام.

پورنامداریان، تقی، موسوی، مصطفی (1392) گزیده مخزن‏الاسرار، تهران: نامک.

جابز، گرترود (1370) سمبل‏ ها، ترجمه محمدرضا بقا‌پور، تهران: مترجم.

حافظ، خواجه شمس‏الدین محمد (1396) دیوان، به تصحیح علّامه قزوینی و قاسم غنی، تهران: اساطیر.

حموی، یاقوت بن عبدالله (1376) معجم ‏البلدان، بیروت: دار بیروت للطباعه و النشر.

خاقانی شروانی (1391) دیوان، شرح سیّد‌ضیاءالدّین سجادی، تهران: زوّار.

خلف تبریزی، محمد‌حسین (1342) فرهنگ فارسی برهان قاطع، تهران: ابن سینا.

دهخدا، علی‌اکبر (1377) لغت‌نامه، جلد 12، تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.

رستگارفسایی، منصور (1379) اژدها در اساطیر ایران، تهران: توس.

زمانی، کریم (1387) شرح جامع مثنوی معنوی، دفتر2، تهران: اطلاعات.

ستوده، منوچهر (1362) حدود العالم من المشرق الی المغرب، تهران: طهوری.

شمیسا، سیروس (1387) فرهنگ اشارات، جلد2، تهران: میترا.

طالبیان، یحیی (1379) صور خیال در شعر شاعران سبک خراسانی، کرمان: عماد کرمانی.

فتوحی، محمود (1385) بلاغت تصویر، تهران: سخن.

قهرمان، محمّد (1393) تصحیح دیوان محمّد‌علی صائب تبریزی، تهران: علمی فرهنگی.

کریستی، آنتونی (1384) اساطیر چین، ترجمه باجلان فرخی، تهران: اساطیر.

مستوفی قزوینی، حمدالله (1367) نزهة‌القلوب، مقاله ثالثه به‌اهتمام گای لیسترنج، تهران: توس.

معین، محمد (1388) فرهنگ فارسی معین، تهران: امیرکبیر.

معین، محمد (1394) مزدیسنا و ادب فارسی، تهران: دانشگاه تهران.

ندیم، محمد بن اسحاق (1343) الفهرست، تهران: کتابخانه ابن سینا.

نفیسی، علی‌اکبر (1343) فرهنگ نفیسی (ناظم الاطبا)، تهران: خیام.

وارنر، رکس (1386) دانشنامۀ اساطیر جهان، برگردان ابوالقاسم اسماعیل‌پور، تهران: اسطوره.

وحید دستگردی، حسن (1388) کلّیات نظامی گنجوی، جلد 1و2، تهران: زوّار.

هال، جیمز (1380) فرهنگ نگاره‌ای نمادها در هنر شرق و غرب، ترجمۀ رقیه بهزادی، تهران: فرهنگ معاصر.

همدانی، محمد ابن محمود (1390) عجایب‏ نامه (عجایب ‏المخلوقات و غرایب ‏الموجودات)، تهران: مرکز.

یوشیج، نیما (1364) مجموعه ‌آثار، تهران: ناشر.

مقالات

پورنامداریان، تقی. (1386). تخیل هنری و نمودهای آن در آثار عطار. پژوهش‌های ادب عرفانی (گوهر گویا)، 1(2)، 1-30.

حجت، محمد. (1392). نقش طلسم و جادو و برخی صنایع غریبه در داستان‌های هزار و یک شب. نشریه نثرپژوهی ادب فارسی، 16(33)، 105-132. doi: 10.22103/jll.2014.636.

علایی، مشیت. (1380). نقد ادبی و جامعه‌شناسی. کتاب ماه ادبیات و فلسفه، (47-46)، 20-33.

عزیزی فر، امیرعباس. (1392). بررسی طلسم و طلسم‌گشایی در قصه‌های عامیانه فارسی (سمک عیار، حسین ‌کُرد و امیرارسلان). متن‌شناسی ادب فارسی، 5(1)، 83-100.

منابع شفاهی

زاهدی، محمد‌رضا (رئیس اداره اموال فرهنگی اداره کل موزه‌ها، وزارت میراث فرهنگی و صنایع گردشگری). (اردیبهشت 1398). تاریخچه علوم غریبه در ایران و باورهای جدید باستان.