چالش کهن‌الگوی آنیما در داستان مرد اعرابی مولانا

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 14، شماره 53، مهر 1401، صفحه 218-243   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2022.694827

نویسندگان

آزاده ابراهیمی پور¹؛ صابر امامی^{* 2}؛ عبدالحسین فرزاد³

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد علوم تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

²دانشیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه هنر، تهران، ایران.

³دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ایران.

چکیده

اشعار مثنوی که آینه درون ­نما و رازآلود مولاناست، به دلیل پیچیدگی معنایی و هنر ورزی‌های زبانی، همواره از متـون باز و تفسیرپذیر به شمار آمده و دربارۀ آن از منظرهای گوناگون سخن رفته است. نقد کهن‌الگویی آثـار ادبـی از فـروع نقـدهای روان‌شناختی است که در دهه‌های اخیر همچون تحقیق میان‌رشته‌ای دیگر رونق و روایی یافته است. ایـن مقاله کـه بـه بررسـی مضامین و تصاویر کهن‌الگویی آنیما در نهاد انسانی مرد اعرابی می‌پردازد، راه را برای ژرف کاوی‌های بعدی آثار ادبـی می‌گشاید و نشان‌دهنده جهانی بودن پیام انسانی و احساسات شاعران هنروری همچون مولانا است. در این پژوهش با دید مکتـب روانکـاوی یونـگ و از منظر کهن‌الگویی به جهان شعری مولانا نگریسته شده و به شخصیت پررنگ و تکرارشونده آنیما  در داستان مرد اعرابی او پرداخته‌شده اسـت؛ بررسی مقایسه‌های چهره مرد اعرابی با کهن‌الگوی آنیما  یونگ، نشان‌دهنده شباهت بسیار و یا حتی انطباق کامل وی با آن تصویر کهن است.

کلیدواژه‌ها

مولانا؛ یونگ؛ کهن‌الگو؛ آنیما

مراجع

کتاب‌ها

اسماعیل‌پور، ابوالقاسم (1377) اسطوره بیان نمادین، تهران: انتشارات سروش.

اسنودن، روت (1381) خودآموز یونگ، ترجمۀ نوراودین رحمانیان، تهران: آشتیان.

آموزگار، ژاله (1385) تاریخ اساطیری ایران، تهران: انتشارات سمت.

باشلار، گاستون (1364) روانکاوی آتش، ترجمۀ جلال ستاری، تهران: توس.

دلاشو، م. لوفلر (1364) زبان رمزی افسانه‌ها، ترجمۀ جلال ستاری، تهران: توس.

زرین‌کوب، عبدالحسین (1383) تصوف ایرانی در منظر تاریخی آن، ترجمۀ مجدالدین کیوانی، تهران: انتشارات سخن.

ستاری، جلال (1366) رمز و مثل در روان کاوی، تهران: توس.

ستاری،جلال (1386) مدخلی بر رمزشناسی عرفانی، تهران: نشر مرکز.

شمیسا، سیروس (1370) بیان، تهران: فردوس.

شمیسا،سیروس (1381) نقد ادبی، تهران: فردوس.

شولتز، دو آن و سیدنی الن شولتز (1377) نظریه‌های شخصیت، ترجمۀ یحیی سید محمدی، تهران: نشر هما.

فرای، نورتروپ (1363) تخیل فرهیخته، ترجمۀ سـعید اربـاب شـیرانی، تهـران: مرکـز نـشر دانشگاهی.

مقدادی، بهرام (1378) فرهنگ اصطلاحات ادبی (از افلاطون تا عصر حاضر)، تهران: فکر روز.

مولوی، جلال‌الدین محمد (1373) مثنوی معنوی، تصحیح و تحلیل دکتر محمـد اسـتعلامی، دفتر اول، تهران: انتشارات زوار.

نجم رازی، عبداالله بن محمد (1371) مرصاد‌العباد من المبدأ الـی المعـاد، تصحیح محمدامین ریاحی، تهـران: انتـشارات علمی و فرهنگی.

همایی، جلال‌الدین (1376) مولوی‌نامه، تهران: نشر هما.

یونگ، کارل گوستاو (1377) انسان و سمبول‌هایش، ترجمۀ محمود سلطانیه (ب)، تهران: جامی.

یونگ، کارل گوستاو (1372) جهان‌نگری، ترجمۀ جلال ستاری، تهران: نشر افکار.

یونگ، کارل گوستاو (1377) تحلیل رؤیا، ترجمۀ رضا رضایی (الف)، تهران: نشر افکار.

مقالات

اتونی، بهروز. (1391). دبستان نقد اسطوره‌شناختی ژرفا بر بنیاد کهن‌نمونۀ نرینه روان (= آنیموس). ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی، 8(26)، 1-41.

اسپرهم، داوود، خدایاری، زهرا. (1390). کهن‌الگوی دریا و ماهی در اندیشه مولوی، فصلنامه تخصصی مولوی پژوهی، 5(10)، 15-40.

امامی، صابر. (1382). تجربۀ دیدار با خویشتن تحلیل داستان پادشاه و کنیزک بر مبنای کهن‌الگوی یونگ. فصلنامه هنر، 23(58)، 8-16.

حسینی، مریم. (1387). نقد کهن‌الگویی غزلی از مولانا، دو فصلنامه پژوهش زبان و ادبیات فارسی، 7(11)، 97-118.

زمان احمدی، محمدرضا. (1389). تحلیل کهن‌الگویی داستان پادشاه و کنیزک. متن پژوهی ادبی، 14(45)، 87-104. doi: 10.22054/ltr.2010.6507.

ستاری، جلال‌الدین. (1348). سه مفهوم اساسی در روانشناسی یونگ. نامۀ علوم اجتماعی، 2(3)، 127-150.

صلاحی مقدم، سهیلا. (1389). نمادهای کهن الگویی در مثنوی معنوی. فصلنامه تخصصی مولوی پژوهی، 9، 127-146.

علوی مقدم، مهیار و مریم ساسانی. (1387). فرآیند نقد اسطوره‌ای در نقد و تحلیل کهن الگوی مرگ و تولّد دوباره. مجلۀ مطالعات ایرانی، 7(14)، 221- 236.

گلی‌زاده، پروین، گبانچی، نسرین. (1392). روانکاوی شخصیت‌ها و نمادهای عرفانی مولانا در داستان رومیان و چینیان مثنوی معنوی. ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی، 9(31)، 164-179.

محمدی، علی، اسمعلی‌پور، مریم. (1390). بررسی و تحلیل کهن‌الگوی آنیما در غزل‌های مولانا. ادبیات عرفانی، 3(5)، 111-153. doi: 10.22051/jml.2013.95.

محمدی، علی، اسمعلی‌‌پور، مریم. (1391). بررسی تطبیقی کهن‌الگوی نقاب در آراء یونگ و رد پای آن در غزل‌های مولانا (غزلیات شمس). ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی، 8(26)، 132-164.

محمودی، علی، ریحانی فرد، علی اصغر. (1391). تحلیل کهن‌الگویی حکایت «پادشاه و کنیزک» مثنوی براساس دیدگاه یونگ. پژوهشنامه ادب غنایی، 10(18)، 145-166. doi: 10.22 111/jllr.2012.971

مشیدی، جلیل، نوری، سونیا. (1396). نقد کهن‌الگویی داستان «دژ هوش‌ربا». فنون ادبی، 9(1)، 109-118. doi: 10.22108/liar.2017.21397.

پایان‌نامه

زروانی، مجتبی، غروی نیستانی، سیدماجد. (1393). بازخوانی منظومه عرفانی مولوی بر پایۀ مدل تحلیلی یونگ، دانشگاه تهران.