بررسی ویژگی‌های دبیری اسکندربیک منشی و تحلیل محتوایی کتاب تاریخ عالم‌آرای عباسی

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 14، شماره 53، مهر 1401، صفحه 342-372   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2021.1941743.2349

نویسندگان

شراره ابراهیم¹؛ مهدی محقق^{* 2}

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد کرج، دانشگاه آزاد اسلامی، کرج، ایران.

²استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

چکیده

دبیری یکی از مهم‌ترین مشاغل دیوانی و درباری است که سابقۀ آن به دوران پیش از اسلام می‌رسد. آنچه ما را از میزان اهمیت این حرفه مطمئن می‌سازد، وجود کتاب‌های متعدد نگاشته‌شده در باب صفات، فضیلت‌ها و بایدها و نبایدهای دبیری است. پژوهش حاضر به‌دنبال این پرسش شکل گرفت که اسکندربیک منشی به‌عنوان یکی از معتبرترین دبیران دورۀ صفویه، تا چه میزان دارای ویژگی‌هایی است که بزرگان این حرفه درمورد دبیران برشمرده اند؟ از سویی دیگر یکی از میراث قابل توجه حکومت صفوی، منابع تاریخی‌ای است که به قلم دبیران رسمی و درباری تحریر شده است. یکی از نویسندگان این دست کتب اسکندربیگ منشی، دبیر مخصوص شاه‌عباس‌اول است که بسیاری از نامه‌های دوره صفوی و همچنین کتاب تاریخ عالم‌آرای عباسی به قلم او تحریر شده‌است. پرسش بعدی پژوهش حاضر این است که اسکندربیک به‌عنوان نمونه‌ای از دبیران دوران صفوی، در نگارش این اثر چه روشی برگزیده است و کتاب از نظر محتوایی دارای چه ویژگی‌هایی است؟ در این مقاله که براساس مطالعات کتابخانه‌ای انجام شده‌است، تلاش شده تا شرایط دبیری اسکندربیک با آنچه که بزرگان این حوزه به‌عنوان مهم‌ترین شرایط دبیری تعیین کرده­اند، سنجیده شود؛ همچنین ویژگی‌های محتوایی تاریخ عالم‌آرای‌عباسی بررسی شود؛ زیرا این اثر به‌عنوان یکی از مفصل‌ترین و مشهورترین آثار دورۀ صفوی، می‌تواند نمونه قابل اعتنایی از سبک فکری و شیوه نوشتاری دبیران دورل صفوی باشد.

کلیدواژه‌ها

دبیری؛ اسکندربیک منشی؛ عالم‌آرای‌عباسی؛ صفویه؛ تحلیل محتوایی

مراجع

کتاب‌ها

ابن بلخی (1343) فارسنامه، به کوشش علی‌نقی بهروزی، شیراز: انتشارات اتحادیه مطبوعاتی فارس.

پیگولوسکایا، ن.و، یاکوبوسکی،آ.یو، پطروشفسکی،ای.پ، بلنیتکی،آ.م، استرویوا،ل.و (1354) تاریخ ایران ازدوران باستان تا پایان سدۀ هجدهم میلادی، ترجمۀ کریم کشاورز، تهران: انتشارات پیام.

تفضلی، احمد (1385) جامعۀ ساسانی (سپاهیان، کاتبان و دبیران، دهقانان)، ترجمۀ شیرین مختاریان و مهدی باقی، تهران: نشرنی.

جهشیاری، ابوعبدالله محمدبن‌عبدوس (1348) کتاب الوزراء و الکتّاب، ترجمۀ ابوالفضل طباطبائی، با تحقیقات مصطفی السّقا، ابراهیم الأبیاری، عبدالحفیظ شلبی، با مقدمه زین العابدین رهنما: بی نا.

خطیبی، ابوالفضل (1377) دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، جلد 8، تحت نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران: مرکزدائره المعارف اسلامی، صص 362-365.

دهخدا، علی‌اکبر (1377) لغت‌نامه، تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.

سیوری، راجر (1380) در باب صفویان، ترجمۀ رمضان علی نوراللهی، تهران: انتشارات مرکز.

شمیسا، سیروس (1377) سبک‌شناسی نثر، تهران: نشر میترا.

طوسی، خواجه نصیرالدین (1391) اخلاق ناصری، تصحیح مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران: خوارزمی.

عنصرالمعالی، کیکاووس‌بن‌اسکندربن قابوس‌بن وشمگیر (1377) قابوس‌نامه، به‌ کوشش دکتر غلامحسین یوسفی، تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی با همکاری انتشارات امیرکبیر.

غزالی، ابوحامد محمدبن‌محمد (1367) نصیحه‌الملوک، تصحیح جلال الدین همایی، تهران: نشر هما.

فردوسی، ابوالقاسم (1378) شاهنامه، 9 جلدی، تصحیح متن م.ن.عثمانوف، رستم علی‌یف، آندری برتلس، تهران: موسسه انتشارات سوره مهر.

قلقشندی، ابوالعباس احمد (1335) صبح الأعشى فی صناعه الانشاء، قاهره.

کویین، شعله (1387) تاریخ‌نویسی در روزگار فرمانروایی شاه‌عباس صفوی، ترجمه منصور گل‌صفت، تهران: دانشگاه تهران.

لویی بلان، لوییس (1375) زندگی شاه‌عباس، ترجمۀ ولی‌الله شادان، تهران: اساطیر.

منشی، اسکندربیک (1377) تاریخ ‌عالم‌آرای ‌عباسی، تصحیح دکتر محمداسماعیل رضوانی، تهران: دنیای کتاب.

منشی، اسکندربیک (1392) تاریخ ‌عالم‌آرای‌ عباسی، تصحیح ایرج افشار، تهران: انتشارات امیرکبیر.

نخجوانی، محمدبن‌هندوشاه (1964=1343) دستورالکاتب فی ‌تعیین‌المراتب، به اهتمام عبدالکریم علی اوغلی علی‌زاده، فرهنگستان علوم جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان، انیستیتوی خاور شناسی، (برای) آکادمی علوم اتحاد شوروی انیستیتوی ملل آسیا، مسکو: اداره انتشارت دانش.

نصیری، علی نقی (1371) القاب و مواجب دورۀ سلاطین صفویه، تصحیح یوسف رحیم‌لو، مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد.

نظامی عروضی، احمدبن عمر (1379) چهار مقاله، به ‌اهتمام دکتر محمد معین، تهران: صدای معاصر.

مقالات

پاینده عظیمه، جعفری علی اکبر. (1397). اسکندربیک ترکمان و آیه‌نگاری‌اش در عالم‌آرای عباسی. پژوهشنامه تاریخ اسلام، 1(30)، 113-128. Dor: 20.1001.1.22519726.1397.1.30.6.0 .

سمیعی، فریده، حیدری، فاطمه. (1394). مقایسه نقش و ویژگی‌های دبیران در شاهنامه و تاریخ بیهقی. تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)، 7(23)، 32-78.

شورمیج، محمد. (1393). روش و بینش تاریخ‌نگاری اسکندربیگ منشی در عالم‌آرای عباسی با تکیه بر وقایع گیلان. تاریخ‌نگری و تاریخ‌نگاری، 24(14)، 79-100. doi: 10.22051/hph .2016.2369 .

واعظ شهرستانی، نفیسه. (1382). نقد و ارزیابی تاریخ‌نگاری اسکندربیک منشی «عالم‌آرای ‌عباسی». نشریه کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، (68 و69) 92-105.