بررسی نام‌ها و جایگاه معشوق در غزل شاه نعمت الله ولی

مطالعات زبان و ادبیات غنایی

دوره 12، شماره 43، مرداد 1401، صفحه 48-67   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

حسین کریمی ثابت^{* 1}؛ برات محمدی²

¹دانشجوی دکتری، گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد ارومیه، دانشگاه آزاد اسلامی، ارومیه، ایران

²استادیار، گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد ارومیه، دانشگاه آزاد اسلامی، ارومیه، ایران

چکیده

جایگاه معشوق در غزل و در سیر ادبیات فارسی از دیرباز تاکنون، دستخوش تحولات بسیاری شده است؛ به نوعی که در ادوار گوناگون شعر فارسی و نیز در شعر هر شاعری با توجه به نوع جهان‌بینی او، نسبت به معشوق و جایگاه آن، رویکردی ویژه وجود داشته است. این جایگاه در بسیاری موارد، تعیین‌کنندۀ جهان‌بینی شاعر نیز بوده است. شاه نعمت‌الله ولی شاعر سدۀ نهم نیز، مانند بسیاری دیگر از شاعران پارسی‌گوی در غزل‌های خود، رویکرد عرفانی به شعر، غزل و به طور اخص، معشوق داشته است که این نوشتار منبع تحقیقی برای یافتن ویژگی‌ها و مقام معشوق گردیده است. علاوه بر این، چگونگی کاربردها و جزئیات نام‌ها و برخی صفات معشوق در این مقاله به نگارش در آمده است که می‌تواند رهیافتی برای درک مظاهر عرفانی شعر شاه نعمت الله ولی دانسته شود. نتیجه اینکه، جایگاهی که شاه نعمت‌الله ولی برای معشوق در غزل خود قائل است، با تمام ویژگی‌های نامی و صفاتی او با انواع کاربردهای استعاری، تشبیهی و وصفی، مقامی است که در پرتو گنجینۀ اصطلاحات اهل تصوف که پیش از او برای معشوق وجود داشته است، مخصوص معشوقی حقیقی است. ویژگی‌های معشوقی که او با صفات مجازی به کار گرفته است، معدود بوده و همه در خدمت اندیشه‌های عرفانی او و خالی از ابداعات ویژه و مسبوق هستند.

کلیدواژه‌ها

معشوق؛ شاه‌نعمت‌الله ولی؛ غزل؛ عرفان

مراجع

بالدیک، جولیان (1380). آثار منثور صوفیانۀ فارسی از آغاز تا سدۀ نهم هجری. مجموعه مقالات ادبیات ایران از آغاز تا امروز. ترجمۀ یعقوب آژند. تهران: گستره.

براون، ادوارد (1339). تاریخ ادبیات ایران، جلد سوم، از سعدی تا جامی. ترجمۀ علی‌اصغر حکمت. چاپ دوم. تهران: کتابخانۀ سینا.

چرمگی عمرانی، مرتضی (1392). سیمای معشوق و عناوین و القاب شاعرانۀ او در اشعار به جای مانده از رودکی. پژوهش‌نامۀ ادب غنایی. 11 (21)، 82-65.

خرمشاهی، بهاءالدین (1387). حافظ‌نامه. چاپ هجدهم. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

رودگر، محمدجواد (1384). یادکردی از عهد اول، بازشناسی عالم ذر با رویکردی تفسیری. قبسات. 10 (36)، 172-149.

رودگر، محمدجواد (1386). تفسیر عشق، تقسیم عشق. مجلۀ کتاب نقد. 12 (43)، 26-3.

زرین‌کوب، عبدالحسین (۱۳۸۵). ارزش میراث صوفیه. چاپ پانزدهم. تهران: امیرکبیر.

ستاری، جلال (1389). عشق صوفیانه. تهران: انتشارات مرکز.

سجادی، محمدجعفر (1393). فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی. چاپ دهم. تهران: انتشارات طهوری.

شفیعی‌کدکنی، محمدرضا (1387). ادوار شعر فارسی از مشروطیت تا سقوط سلطنت. چاپ سوم. تهران: انتشارات سخن.

شمیسا، سیروس (1370). سیر غزل در شعر فارسی از آغاز تا امروز. چاپ سوم. تهران: انتشارات فردوس.

طاهری، مهناز (1383). احوال شاه نعمت‌الله ولی و دیگر دانشمندان و عارفان معاصر وی. مجموعه مقالات شاه نعمت‌الله ولی، سراپردۀ عشق. کرمان: دانشگاه شهید باهنر کرمان.

عراقی، فخرالدین (1353). رساله لمعات و رساله اصطلاحات. تصحیح جواد نوربخش. تهران: انتشارات خانقاه نعمت اللهی

فرزام، حمید (1374). تحقیق در احوال و نقد آثار و افکار شاه نعمت الله ولی. تهران: سروش.

قرآن کریم (1399). ترجمۀ محمدمهدی فولادوند. تهران: پیام عدالت.

مرزئی، رسول (1393). بررسی انتقادی اصالت طریقت نعمت‌اللهیۀ ایران. نشریۀ حکمت عرفانی. 3 (8)، 34-19.

مستعلی، پارسا؛ حسینایی، محمد (1389). تأملی در سبک شعر شاه نعمت‌الله ولی. سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی. 3 (9)، 35-23.

مکارم شیرازی، ناصر (1374). تفسیر نمونه. تهران: انتشارات دارالکتب اسلامیه.

منصوری، نادر (1383). صورخیال عشق در دیوان شاه نعمت‌الله ولی. مجموعه مقالات شاه نعمت‌الله ولی، سراپردۀ عشق. کرمان: دانشگاه شهید باهنر کرمان.

مولوی، جلال‌الدین محمد بن محمد (1393). مثنوی معنوی. تصحیح رینولد نیکلسون و سعی بدیع‌الزمان فروزانفر. چاپ هفتم. تهران: نشر ثالث.

ولی کرمانی، شاه نعمت الله (1354). شرح لمعات. تصحیح جواد نوربخش. تهران: انتشارات خانقاه نعمت اللهی

ولی کرمانی، شاه نعمت الله (1363). دیوان کامل شاه نعمت الله ولی. با مقدمه و فرهنگ و فهرست محمد عباسی. تهران: کتابفروشی فخر رازی.