بررسی ارتباط آموزه‌های دینی با ساختار و مفهوم در قصۀ ضامن آهو

فصلنامه زبان و ادب فارسی

مقاله 6، دوره 14، شماره 52، آبان 1401، صفحه 88-109   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/farsij.2022.1943662.1560

نویسندگان

حجت اله حسنوند¹؛ محمد خزایی²؛ غلامعلی حاتم³؛ محمد عارف⁴

¹دانشجوی دکتری تاریخ تطبیقی و تحلیلی هنر اسلامی، گروه تاریخ تطبیقی و تحلیلی هنر اسلامی، دانشگاه آزاد

²عضو هیأت علمی دانشگاه تربیت مدرس تهران

³استاد گروه پژوهش هنر، دانشکده هنر، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران

⁴دانشیار گروه نمایش، دانشکده هنر، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران

چکیده

«ضامن آهو» ازجمله مضامین ارزشمند دارای پیام صریح اخلاقی-تربیتی در باور عامه است. قالب این مضمون، «قصۀ عامیانه و شفاهی ضامن آهو» است. بررسی‌های اولیه حاکی از پیوند این«قصه» با متون دینی و روایات مرتبط با رفتار پیامبر(ص) و برخی امامان معصوم (ع) در قبال حیوانات است. این در حالی است که؛ عدم وجود منابع و مطالعات کافی در این زمینه و درنتیجه نبود علم دقیقی نسبت به اشکال و کیفیت‌های این پیوند، موجبات کم‌توجهی به این مهم را فراهم ساخته است. ازاین‌رو هدف از انجام تحقیق حاضر، دستیابی به کیفیت‌های ارتباط مفاهیم، متون و روایات دینی با اجزاء ساختار در قصه حاضر است. این تحقیق با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی و همچنین مطالعات کتابخانه‌ای و اسنادی به انجام رسیده است و به سؤالاتی ازجمله: چیستی و چگونگی رابطه متون و آموزه‌های دینی-اسلامی و شیعی با شکل‌گیری «قصه ضامن‌آهو» به تفکیک ساختار و مفهوم آن، پاسخ داده است. ‌بررسی‌ها نشان داده است که: به تفکیک، ساختار بیرونی قصه، دارای روابط مستقیم و تنگاتنگی با احادیث و روایات مرتبط با پیامبر(ص) و معصومین (ع) بوده و اشارات موردی را در برمی‌گیرد. همچنین مفاهیم و مضامین(اجزاء درونی) قصه، برگرفته و در پیوند با متون اولیه واصلی اسلامی (قران) و برخی روایات و احادیث است؛ که اشارات کلی (اخلاقی) را شامل می‌شود. ازاین‌رو قصه بستر و قالبی برای بیان محتوا و مضامین دینی- شیعی را فراهم آورده است، که با خیال‌پردازی و به یاری برخی از باورهای ملی و قومی شکل کنونی خود را یافته است.

کلیدواژه‌ها

ادبیات عامیانه؛ قصۀ‌ ضامن ‌آهو؛ امام رضا (ع)؛ متون دینی؛ مضمون شیعی

مراجع

فهرست منابع:

قران کریم (۱۳۷۶). ترجمه فولادوند. محمدمهدی. تهران: دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی.

پور جم، سحر، حسینی، مریم (۱۳۹۷). تخیل شناسی شعر و نقاشی «ضامن آهو» در آثار سلیمی تونی و محمود فرشچیان. دوره ۹. شماره ۷. صص ۵۹-۷۱.

تاجدینی، علی (۱۳۸۸). فرهنگ نمادها و نشانه‌ها در اندیشه مولانا. چاپ دوم. تهران: سروش.

جوکار، نجف (۱۳۹۰). دادخواهی در بیابان با تحلیل قصه‌های شکار (در برخی از متون و منظومه‌های ادب فارسی تا قرن هفتم). فصلنامه بوستان ادب. سال سوم. شماره ۱. صص ۵۳-۷۳.

حافظ، شمس‌الدین محمد (۱۳۸۷). دیوان حافظ. قزوینی-غنی. چ هفتم. با مجموعه تعلیقات و حواشی علامه محمد قزوینی. به اهتمام ع. جربزه‌دار. تهران: اساطیر.

حاجیان، خدیجه (۱۳۹۶). تأملی زبانی در مضمون و شگردهای مضمون‌سازی در شعر فارسی. دوماهنامه جستارهای زبانی. شماره ۲. صص ۲۴۹-۲۷۵.

حرانی، ابو محمد (۱۳۹۳). تحف‌العقول عن آل‌الرسول (ص(. ترجمه: صادق حسن‌زاده. قم: آل علی

حنیف، محمد (۱۳۸۸). ویژگی‌های قصه‌های عامه فارسی. فصلنامه فرهنگ مردم ایران. شماره ۱۷. صص ۳-۱۱۸.

داد، سیما (۱۳۷۱). فرهنگ اصطلاحات ادبی. تهران: نشر مروارید.

دمیرى، کمال‌الدین (۱۴۰۹ ق). حیات الحیوان الکبرى. بیروت: نشر دارالفکر.

ذوالفقاری، حسن (۱۳۹۴). زبان و ادبیات عامه مردم ایران. تهران: سمت.

رضایی، عربعلی (۱۳۸۲). واژگان توصیفی ادبیات. چاپ اول. تهران: فرهنگ معاصر.

رادفر، ابوالقاسم (۱۳۶۸). فرهنگ بلاغی-ادبی. جلد ۱، تهران: اطلاعات.

ربیعی، هادی (۱۳۹۳). جستارهایی در چیستی هنر اسلامی (به اهتمام). چاپ ششم، تهران: متن.

رازی، فخرالدین (۱۴۲۰)، مفاتیح الغیب، بیروت: داراحیاء التراث العربی.

راوندی کاشانی، فضل‌الله بن علی (بی‌تا) النوادر. قم: دار الکتاب.

سلیمی تونی، تاج‌الدین حسن بن سلیمان (۱۳۹۰). دیوان سلیمی تونی؛ به کوشش عباس رساخیز. با مقدمه حسن عاطفی. تهران: کتابخانه و موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

شیخ صدوق، محمد بن علی بن بابویه (۱۳۷۳). عیون اخبار الرضا (ع). ترجمه حمیدرضا مستفید و علی‌اکبر غفاری. جلد دوم. چاپ اول. تهران: صدوق.

- (۱۳۹۸). التوحید. چاپ اول قم: جامعه مدرسین.

طباطبایی، محمدحسین (۱۳۸۶). المیزان فی تفسیر القرآن. جلد ۷. قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

طوسی، محمد بن حسن (۱۳۸۸). التبیان فی تفسیر القران. تهران: ذوی القربی.

طبرسی، حسن بن فضل (۱۴۱۲ ق). مکارم الاخلاق. قم: نشر شریف رضی.

عطاردى قوچانی، عزیز الله (۱۳۹۷ ق‏). اخبار و آثار حضرت امام رضا (ع). تهران: کتابخانه صدر.

قمی، حاج شیخ عباس (۱۳۷۷). منتهی­الامال. چاپ نهم. (بی­جا): چاپخانه احمدی.

قضاعى، قاضى (۱۳۶۱). شهاب الاخبار. کلمات کوتاه پیغمبر خاتم صلی‌الله علیه و اله. با شرح فارسى سید جلال‌الدین ارموى محدث. چاپ دوم. تهران: علمى و فرهنگى.

متقى هندى، حسام‌الدین (۱۴۰۹ ق). کنزالعمال فى سنن الا قوال و الا فعال. چاپ دوم. جلد ۱۵. بیروت: انتشارات مؤسسه الرسالة.

میرآقایی، سید هادی (۱۳۹۱). ضامن آهو و تجلی آن در شعر فارسی. فصلنامه فرهنگ مردم، سال یازدهم. شماره ۴۴ و ۴۳. صص ۱۱-۲۳.

میرصادقی، جمال (۱۳۸۰). عناصر داستان. چاپ ششم. تهران: سخن.

میر صادقی، جمال (۱۳۸۳). داستان و ادبیات. چاپ اول. تهران: انتشارات آیۀ مهر.

ﻣﺠﻠﺴﻰ، ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ (۱۴۰۳ ق). بحارالانوار. جلد ۱۷ و ۴۶. ﺑﻴﺮوت: ﻣﺆﺳﺴﺔ اﻟﻮﻓﺎء، اﻟﻄﺒﻌﺔ اﻟﺜﺎﻧﻴﺔ.

مولانا جلا الدین، محمدمولوی (۱۳۸۸). مثنوی معنوی. براساس نسخه­ رینولدالین نیکلسون. چاپ دوم. تهران: فرهنگسرای میردشتی.

منابع اینترنتی:

ایرنا، ۱۳۹۹، پژوهش، https://www.irna.ir/news