تعارض و دلیل‌آوری معکوس شدن بار اثبات دلیل در پولشویی با اصول و قواعد فقهی

مجله پژوهش های فقه و حقوق اسلامی

دوره 18، شماره 68، شهریور 1401، صفحه 101-119   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22034/ijrj.2022.694912

نویسندگان

ابوالفضل علیشاهی قلعه جوقی^{* 1}؛ مهدیه معالی²

¹دانشیار، گروه الهیات، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران.

²دانش آموخته کارشناسی ارشد فقه و حقوق جزا، دانشگاه شهید مطهری واحد خواهران مشهد، مشهد، ایران.

چکیده

پول­شویی به معنای مشروع قلمداد کردن منشأ پول کثیف، از جمله جرایم جدیدی است که به سبب ویژگی­های خاص آن و تعارض ظاهری با برخی مبانی و مستندات فقهی، با حساسیت بیشتری مورد تأیید قانون­گذار قرار گرفته است. همچنین مستندات فقهی آن به خوبی روشن نشده و در نگاه نخست، این­گونه به نظر می­آید که با برخی اصول و قواعد فقهی تعارض دارد. از جمله این تعارضات، فرآیند بار اثبات دلیل است. در دعاوی کیفری اصولاً بار اثبات بر عهده دادستان است و بر این اساس، وی مکلف است عناصر تشکیل­دهندۀ جرم مورد ادعا را به اثبات برساند. ولی این جریان در جرم پول­شویی معکوس شده و بار اثبات مشروعیت پول به دست آمده بر عهده متهم گذاشته شده است. بنابراین، ظاهراً روند تعقیب، دادرسی، و اثبات جرم با برخی از قواعد اصولی مانند قاعده «البینه علی المدّعی»، قاعده «ید»، اصل «برائت» و اصل «صحّت» متعارض است. در این خصوص متن اصلاحیه قانون مبارزه با پول­شویی مصوب 97 مفید این است که قانون­گذار خود به این نکته توجه داشته و در تبصره 1 و 3 ماده 2 این قانون، منظور از علم را همان می­داند که در قانون مجازات اسلامی برای علم قاضی تعریف شده است. بنابراین، اگر مراد از ظن نزدیک به علم در این قانون علم قاضی باشد، با تکیه بر مستندات حجیّت علم قاضی، جرم به راحتی قابل اثبات است و مسئلۀ معکوس شدن بار اثبات منتفی است و اگر این اشکال وارد شود که قوّت حجیّت ظن نزدیک به علم، به درجه علم قاضی نمی­رسد، در این­صورت با موضوعیت داشتن ظن و از سویی ناقص بودن حجیّت آن، تعارض یاد شده ایجاد می­شود که باید رفع شود. پژوهش پیش­رو با رویکرد فقهی و اصولی و با روش توصیفی- تحلیلی به بیان و حل تعارضات یاد شده پرداخته و نهایتاً عدم تعارض این قواعد نتیجه گرفته شده است.

کلیدواژه‌ها

بار اثبات دلیل؛ پول‌شویی؛ تعارض؛ ظن متأخم؛ معکوس شدن

مراجع

آخوند خراسانی، محمد کاظم. (بی­تا). کفایه الأصول. قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث.

آشوری، محمد. (1381). آئین دادرسی کیفری. تهران: سمت.

آشوری، محمد. (1376). عدالت کیفری- مجموعه مقالات. تهران: میزان.

اردبیلى، سید عبد الکریم. (1423ق). فقه القضاء. قم: موسسه النشر.

انصاری، مرتضی. (۱۴۱۶ق). فرائد الاصول. قم: موسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین.

بهبهانی موسوی، سید علی. ( بی تا ). سایت حقوقی هدی، اصل لزوم و صحت عقود در فقه و قانون مدنی، http://hodalawblogfa.com/post-8.aspx

بجنوردی، سید محمد بن حسن. (1401ق). قواعد فقهیه. تهران: نشر موسسه عروج.

بحرانى، یوسف بن احمد. (1405ق). الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة. قم: دفتر انتشارات اسلامى.

بروجردى، سید حسین. (1429ق). منابع فقه شیعه، ترجمۀ حسینیان قمی، مهدی صبوری. تهران: انتشارات فرهنگ سبز.

بهره­مند، مهدی؛ توکلی، احمدرضا؛ مهدوی، محمدهادی. (1398). تقدم علم قاضی در مقام تعارض با سایر ادله اثبات دعوی با رویکردی بر مبانی فقهی و اخلاقی. پژوهش­های اخلاقی، ۹(۳): 1۲۸-1۰۹.

پاکجو، افشین؛ آقا­محمدی، منصور. (1390). آشنایی با اصول استرداد دارایی های ناشی از فساد. تهران: رسانه تخصصی.

جعفری لنگرودی، محمدجعفر. (1357). دایرۀ المعارف حقوق مدنی و تجارت- جلد1، حقوق تعهدات عقد و ایقاعات. تهران: بنیاد راستا.

• حائری، سید کاظم (1381)، القضاء فی الفقه الإسلامی، مجمع الفکر الاسلامی، قم.
• خزائی، منوچهر (1377)، فرآیند کیفری، تهران، کتابخانه گنج دانش.
• خلخالى، سید محمد مهدی (1427ق)، فقه الشیعة-کتاب الإجارة، تهران، منیر.
• دیانی، عبدالرسول (1389)، ادلّه اثبات دعوا در امور مدنی و کیفری، تهران، میزان.
• رفاعی، عبدالجبار (1421ق)، محاضرات فی أصول الفقه شرح الحلقة الثانیة، قم، مؤسسۀ دارالکتاب الاسلامی.
• زراعت، عباس (1391)، حقوق کیفری اقتصادی، تهران، جنگل- جاودانه.
• ساکی، محمدرضا (1394)، آشنایی با جرم پول­شویی، تهران، مرکز مطبوعات و انتشارات قوۀ قضائیه.
• سبحانی، جعفر (1418ق)، نظام القضاء و الشهادة فی الشریعة الإسلامیة الغراء، قم، مؤسسه امام صادق علیه السلام.
• شاملو، باقر (1383)، اصل برائت کیفری در نظام های نوین دادرسی در مجموعه علوم جنایی، تهران، سمت.
• شکری، رضا؛ سیروس، قادر (1382)، قانون مجازات اسلامی در نظم حقوقی کنونی، تهران، مهاجر.
• شمس ناتری، محمد ابراهیم (1383) اصل برائت و موارد عدول از آن در حقوق کیفری (در مجموعه علوم جنایی)، تهران، سمت.
• شمس ناتری، محمد ابراهیم (1380)، سیاست کیفری ایران در قبال جرایم سازمان یافته با رویکرد به حقوق جزای بین­الملل، رساله دکتری حقوق جزا و جرم­شناسی، تهران، دانشگاه تربیت مدرس.
• شمس، عبداللّه (1391)، ادلّۀ اثبات دعوا، تهران، دراک.
• شهید اول، محمد بن مکى (1400ق)، القواعد و الفوائد، قم، کتابفروشى مفید.
• شهید ثانی، زین الدین بن على (1413ق)، مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة.
• صاحب جواهر، محمد حسن (1404ق)، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
• صالحی مازندرانی، اسماعیل (1382)، شرح کفایه الاصول، قم، صالحان.
• صدر، سید محمد (1420ق)، ما وراء الفقه، بیروت، دار الأضواء للطباعة و النشر و التوزیع.
• صفدری، اکبر (1393)، پول­شویی و ضد پول­شویی در شرکت های تجاری و مؤسسات غیر تجاری، تهران، ثنای دانش.
• طباطبائی قمی، تقی (1371)، آراؤنا فی اصول الفقه، قم، محلاتی.
• طباطبایى یزدى، سید محمد کاظم (1409ق)، العروة الوثقى، بیروت، مؤسسه الأعلمی للمطبوعات.
• علیشاهی قلعه­جوقی، ابوالفضل، بختیاری، ابوالحسن، تسلیخ، محسن (1395)، «مبانی حجیت ظن متاخم به علم و سازوکارهای تشخیص آن»، جستارهای فقهی و حقوقی، شماره 5، صص91-118.
• فاضل لنکرانى، محمد (1383)، جامع المسائل، قم، امیر قلم.
• فهیمی، عزیز اللّه (1388)، مبانی و قلمرو اصل صحت در معاملات، قم، دانشگاه قم.
• کاتوزیان، ناصر (1394)، حقوق مدنی- قواعد عمومی قراردادها، تهران، گنج دانش.
• گرایلی، محمدباقر (1389)، پول­شویی از منظر فقه و حقوق موضوعه، مشهد، بنیاد پژوهش­های اسلامی.
• گلپایگانى، سید محمد رضا (1405ق)، کتاب الشهادات، قم، جناب مقرر کتاب.
• گلدوزیان، ایرج (1386)، ادلّۀ اثبات دعوا، تهران، میزان.
• گیلانى، ابوالقاسم بن محمد حسن (1413ق)، جامع الشتات فی أجوبة السؤالات، تهران، مؤسسه کیهان.
• گیلانى، ابوالقاسم بن محمد حسن (1385)، إیضاح الکفایه، قم، نوح.
• مؤمن قمّى، محمد (1422ق)، مبانی تحریر الوسیلة - القضاء و الشهادات، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى قدس سره.
• مؤمن قمّى، محمد (1382)، اثبات و دلیل اثبات، تهران، میزان.
• محقق داماد، سید مصطفی (1406ق)، قواعد فقه، تهران، مرکز نشر علوم اسلامى،.
• محقق سبزواری، محمد باقر (1423ق)، کفایة الأحکام، قم، دفتر انتشارات اسلامى.
• محمدی، علی (1387)، شرح اصول الفقه، قم، دارالفکر.
• مختاری، رحیم (1393)، ارزیابی قضایی ادله اثبات دعوا، تهران، مجد.
• مدنی، سید جلال­الدّین (1385)، ادلّه اثبات دعوا، تهران، پایدار.
• مکارم شیرازى، ناصر (1424ق)، کتاب النکاح، قم، مدرسه امام على بن ابى طالب علیه السلام.
• نورزاد، مجتبی (1389)، جرایم اقتصادی در حقوق کیفری ایران، تهران، جنگل- جاودانه.
• واعظ حسینی، سید محمد (1417ق)، مصباح الأصول- تقریر بحث آیة الله العظمى السید أبو القاسم الخوئی، قم، مکتبه الداوری.