مفهوم‌شناسی واژة کفر در تصوف تا سدة پنجم هجری

عرفان اسلامی

دوره 19، شماره 73، مهر 1401، صفحه 179-200   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

سیدامیرمحمد طباطبائی‌واعظ¹؛ سیده فاطمه زارع حسینی^{* 2}

¹کارشناس ارشد ادیان و عرفان تطبیقی،دانشگاه فردوسی،مشهد،ایران.

²استادیارگروه ادیان و عرفان تطبیقی، دانشکدة الهیات، دانشگاه فردوسی، مشهد، ایران.نویسنده مسئول: [e-mail]

چکیده

یکی از مباحث اساسی در تصوف و عرفان اسلامی، بویژه در حوزۀ عرفان نظری، مفهوم کفر، جایگاه آن در هستی و همچنین نقش آن دربارۀ دین و ایمان است. با جستجو در آثار و مکتوبات به­جامانده از عرفای مسلمان می­توان به دیدگاه­های متنوعی در این خصوص دست­یافت که اگرچه گاه در تضاد آشکاری باهم قراردارند؛ اما پس از بررسی و در کنار هم نهادن این نظرات می­توان به وجود سیر تحولی تدریجی برای این مفهوم در تاریخ تصوف پی­برد. مفهوم کفر از قرن دوم هجری هم­زمان با ترویج سنت کتابت رسائل عرفانی نزد عرفا و درضمن نظرات گوناگون فقهی و حدیثی ایشان، با مضامینی نزدیک به تلقی متکلمان و فقهای مسلمان از آن مطرح­شد و پس از گذشت حدود یک قرن معنای متفاوت و مجزایی یافت که در آثار نامدارانی چون جنید بغدادی و حلاج به­وضوح قابل رؤیت است. کمی بعد این مفهوم در اندیشۀ عین­القضات همدانی به نقطۀ متعالی خود در تصوف و عرفان اسلامی دست­می­یابد، مفهومی که نه­تنها با مفهوم ایمان مانعه­الجمع نیست، بلکه حتی در دست ­یافتن به حق و حقیقت نقشی اصلی ایفامی­کند. در این جستار برآنیم از طریق بازخوانی و ارزیابی آراء صوفیانی که درباب کفر سخن­گفته یا قلم­زده­اند، سرگذشت مفهوم کفر و تحولات معنایی آن در تصوف تا سدۀ پنجم هجری را پیگیری و بررسی­ نماییم.
 

کلیدواژه‌ها

کفر؛ ایمان؛ ابلیس؛ جنید؛ حلاج؛ احمد غزالی؛ عین‌القضات همدانی

مراجع