بررسی معناشناسی واژه استکبار در قرآن کریم بر اساس محور هم‌نشینی واژگان

فصلنامه مطالعات قرآنی

مقاله 10، دوره 13، شماره 50، شهریور 1401، صفحه 153-174   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/qsf.2022.1963656.2905

نویسندگان

فاروق نعمتی^{* 1}؛ محمد مهدی روشن چسلی²

¹. دانشیار گروه زبان و ادبیات عربی دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

²استادیار، گروه زبان و ادبیات عربی، دانشگاه پیام‌نور، تهران، ایران

چکیده

یکی از حوزه‌هایِ نسبتاً جدید در عرصة مطالعاتِ زبان‌شناسی، روش معناشناسی است که بیشترین کاربرد را در تحلیلِ متون و فهم ساختارِ آن دارد. دانشِ معنی‌شناسی با مطالعة علمیِ معنی، می‌کوشد تا به روابطی که میان واحدهای معنایی، یعنی جفت‌های لفظ- معنا و یا روابط معنا- معنا وجود دارد، دست یافته و توصیفی دقیق از این روابط ارائه کند. در این میان، قرآن کریم با توجّه به قُدسی بودنِ متن آن و منزّه بودنش از سهو و خطای بشری، از اعتبار بالاتری نسبت به سایر متون برخوردار است و از این رهگذر، بررسی ساختار متن و نحوة استعمال واژگان در این کتاب آسمانی، می‌تواند روش مناسبی در فهم هرچه دقیق‌تر معانی آن باشد. در این پژوهش با بهره‌گیری از رویکردِ هم‌زمانی (synchronic) و در راستای معاناشناسی توصیفی، در پیِ آن هستیم تا با تأمل صِرف در قرآن کریمِ عصر نزول، جدای از پیش‌فرض‌ها، مفهوم «استکبار» را در کلام وحی بررسی نموده و در محورِ هم‌نشینی، دلالت‌های معنایی آن را مورد تحلیل زبانی و معناشناسی قرار دهیم. این واژة پُربسامدِ قرآنی، به شکل اسم و فعل و زمان‌های مختلف، 47 بار در قرآن کریم استعمال شده است. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که در تبیین مفهوم استکبار، علل و عوامل بسیاری دخیل هستند. وجود ابلیس، طبقة مُترفین و سرمایه‌داران، کُفر و ... همگی به نوعی دایرة معنایی استکبار را در محور هم‌نشینی آن کامل می‌نمایند. همچنین ابزار و اهداف استکبار در برخورد با نهضت‌های الهی، متنوع و گوناگون است.

کلیدواژه‌ها

قرآن کریم؛ استکبار؛ مفاهیم هم‌نشین؛ مؤلّفة معنایی

مراجع

قرآن کریم.

نهج­البلاغه.

اسکولز، رابرت (1379)، درآمدی بر ساختارگرایی در ادبیات، ترجمة فرزانه طاهری، تهران: آگاه.

أوعیشه، مصطفی (2014)، مفهوم الاستکبار والاستضعاف فی القرآن کریم (دراسه مصطلحیّه وتفسیر موضوعیّ)، القاهره: دارالسّلام، ط1.

باقری، مهری (1378)، مقدمات زبانشناسی، تهران: نشر قطره.

بی یرویش، مانفرد (1374)، زبانشناسی جدید، ترجمة محمدرضا باطنی، تهران: آگاه.

جوادی آملی، عبدالله (1388)، روابط بین­الملل در اسلام، ویرایش: سعید بند علی، قم: اسرا.

پالمر، فرانک (1391)، نگاهی تازه به معنی­شناسی، ترجمة کورش صفوی، چاپ ششم، تهران: کتاب ماد.

رهبر، محمدتقی (1362)، استکبار و استضعاف از دیدگاه قرآن، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی.

صفوی، کورش (1391)، آشنایی با معنی­شناسی، چاپ دوم، تهران: نشر پژواک کیوان.

طباطبایی، سیدمحمد حسین (1374)، المیزان، ترجمة محمدباقر موسوی همدانی، قم: جامعه المدرسین.

علیخانی، اسماعیل (1387)، صف­بندی سیاسی در قرآن، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چ1.

قطب، سید (1387)، فی ظلال القرآن، ترجمة مصطفی خرّم­دل، چاپ دوم، تهران: نشر احسان.

مکارم شیرازی، ناصر (1374)، تفسیر نمونه، تهران: دار الکتب الإسلامیه.

نصری، عبدالله (1388)، مبانی رسالت انبیاء در قرآن، تهران: سروش، چ2.

ب: مجلات

افتخاری، اصغر و باباخانی، مجتبی (1394)، «معناشناسی استکبار در قرآن کریم»، آموزه­های قرآنی، ش21.

حاجی صادقی، عبدالله (1394)، «جنگ فرهنگی استکبار: اهداف- راهبردها»، فصلنامة پژوهش­های انقلاب اسلامی، ش12.

شهیدی، سیدمهدی (1384)، «معناشناسی کبر در قرآن کریم»، پیام جاویدان، صص 155- 169.

مهدی، اصغرآقا و نادری باب­اناری، مهدی (1390)، «کاربرد قدرت نرم از ناحیه استکبار؛ رویکرد قرآنی»، دوفصلنامة دانش سیاسی، ش2، صص 204-167.

ج: پایان­نامه­ها

أحمد اللحام، عاطف محمد (2010)، طغیان الحکّام وخفّه الشعوب (دراسه قرآنیّه موضوعیّه)، الجامعه الإسلامیّه، غزّه- فلسطین.

قاسم خضر، قاسم توفیق (2003)، شخصیه فرعون فی القرآن، جامعه النجاح الوطنیه، نابلس- فلسطین.

- محمد صوافطه، نادر مصطفی (2015)، الطغیان (دراسه قرآنیّه)، جامعه النجاح الوطنیه، نابلس- فلسطین.

 

The Holy Quran.

Nahj al-Balagha.

Ahmad Al-Lahham, Atef Muhammad (2010), The tyranny of rulers and the lightness of peoples (objective Quranic study), The Islamic University, Gaza - Palestine.

Alikhani, Esmail (2007), Political Alignment in the Qur'an, Tehran: Scientific and Cultural Publishing Company, tradition.1

Auisheh, Mustafa (2014), The concept of arrogance and weakness in the Noble Qur’an (a terminological study and objective interpretation), Cairo: Dar es Salaam, 1st Edition.

Bagheri, Mehri (1378), Introduction to Linguistics, Tehran: Drop Publishing.

Biyarvish, Manfard (1374), New Linguistics, translated by Mohammad Reza Batani, Tehran: Aghaz.

Eftekhari, Asghar and Babakhani, Mojtabi (2014), "The Semantics of Arrogance in the Holy Qur'an", Qur'anic Teachings, No. 21

Haji Sadeghi, Abdullah (2014), "Arrogant Cultural War: Goals-Strategies", Islamic Revolution Research Quarterly, No. 12.

Javadi Amoli, Abdullah (1388), International Relations in Islam, edited by Saeed Band Ali, Qom: Asra.

Makarem Shirazi, Nasser (1374), Tafsir al-Nashon, Tehran: Dar al-Katb al-Islamiyeh.

Mahdi, Asghar Agha and Naderi Bab-Anari, Mehdi (2018), "Using soft power from arrogance; Qur'anic Approach", two-part Journal of Political Science, Vol. 2, pp. 167-204

Muhammad Sawafta, Nader Mustafa (2015), tyranny (a Quranic study), An-Najah National University, Nablus - Palestine.

Nasri, Abdullah (1388), The Foundations of the Prophets' Mission in the Qur'an, Tehran: Soroush, second edition

Palmer, Frank (1391), A New Look at Semantics, translated by Koresh Safavi, 6th edition, Tehran: Kitab Mad

Qassem Khader, Qassem Tawfiq (2003), The character of Pharaoh in the Qur’an, An-Najah National University, Nablus - Palestine

Qutb, Seyed (1387), in the shadows of the Qur'an, translated by Mustafa Khoramdal, second edition, Tehran: Ehsan publishing house

Rahbar, Mohammad Taghi (1362), arrogance and weakness from the perspective of the Qur'an, Tehran: Islamic Propaganda Organization.

Safavi, Koresh (1391), Introduction to Semantics, second edition, Tehran: Pajhwok Keyvan Publishing

Scholes, Robert (1379), An introduction to structuralism in literature, translated by Farzaneh Taheri, Tehran: Aghaz

Shahidi, Seyyed Mahdi (2004), "The Semantics of Greatness in the Holy Qur'an", Payam Javidan, pp. 155-169.

Tabatabai, Seyyed Mohammad Hossein (1374), Al-Mizan, translated by Mohammad Baqer Mousavi Hamdani, Qom: Jamia Al-Madrasin-Tabatabai, Seyyed Mohammad Hossein (1374), Al-Mizan, translated by Mohammad Baqer Mousavi Hamdani, Qom: Jamia Al-Madrasin