تحلیل وضعیت تاب‌آوری نهادی در برابر خطر زلزله در کلانشهر کرمانشاه

جغرافیا و مطالعات محیطی

دوره 12، شماره 45، اردیبهشت 1402، صفحه 172-191   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

چنور محمدی¹؛ حسین نظم فر^{* 2}؛ صیاد اصغری سراسکانرود³

¹دانشجوی دکتری، گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران.

²استاد، گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری و روستایی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران.

³استاد، گروه جغرافیا طبیعی دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران.

چکیده

زلزله همیشه یکی از خطرناکترین و مهمترین خطرات طبیعی بوده است که همیشه شهرها را تهدید می‌کند. عواقب زلزله، هم از نظر فراوانی و هم از نظر خساراتی که به بار می‌آورد، بر جامعه تأثیر می‌گذارد. تاب‌آوری جامعه یک چارچوب مفهومی برای سنجش توانایی جامعه برای مقابله با تغییرات و شرایط اضطراری فراهم می‌کند. هدف اصلی این پژوهش تحلیل وضعیت تاب‌آوری نهادی کلانشهر کرمانشاه در برابر خطر زلزله می‌باشد. جامعه آماری ساکنان شهر کرمانشاه می‌باشند و برای تعیین حجم نمونه با استناد به فرمول کوکران 385 نفر تعیین شده و انتخاب نمونه با استفاده از روش نمونه‌گیری طبقه‌ای انجام شده است. همچنین، از روش اسنادی و مطالعات کتابخانه‌ای جهت تدوین مبانی و دیدگاه‌ها نظری و پرسشنامه جهت گردآوری داده‌های مربوط به تاب‌آوری نهادی شهر کرمانشاه استفاده شده است، برای تجریه و تحلیل داده‌ها و اطلاعات از نرم‌افزارهای GIS, SPSS، مدل CODAS و و روش  CV استفاده شده است. نتایج نشان می‌دهد، در تمامی مؤلفه‌ها در سطح 95/0 تفاوت معنی‌دار وجود دارد و در بعضی از مؤلفه‌ها میانگین بالاتر از مقدار متوسط سه و در بعضی از مؤلفه‌ها پایین‌تر از مقدار متوسط سه می‌باشد، همچنین نتایج مدل کوداس نشان می‌دهد؛ مناطق هشت و هفت در رتبه‌های اول و دوم و دارای وضعیت نسبتاً خوب؛ مناطق یک و چهار در رتبه‌های سوم و چهارم و در وضعیت متوسط و مناطق؛ دو، سه، شش و پنج  به ترتیب در رتبه‌های پنج تا هشتم و در وضعیت ضعیف قرار گرفته‌اند و بیشترین اختلاف و نابرابری مربوط به مؤلفۀ چه میزان نهادهای دولتی و محلی (شورا و شهرداری برای جلوگیری از پیامدها و خسارات ناشی از زلزله برنامه‌ریزی کرده‌اند، می‌باشد.

کلیدواژه‌ها

تاب‌آوری؛ نهادی؛ زلزله؛ کلانشهر کرمانشاه

مراجع

ابراهیم‌زاده، عیسی.؛ کاشفی‌دوست، دیمن.، حسینی، سید احمد. (1398). ارزیابی تاب‌آوری کالبدی شهر در برابر زلزله (نمونه موردی: شهر پیرانشهر)، مجله مخاطرات محیط طبیعی، دوره هشتم، شماره بیستم، صص. 146-131.

احدنژاد روشتی، محسن. (۱۳۸۹). ارزیابی آسیب‌پذیری اجتماعی در برابر زلزله نمونه موردی شهر زنجان، مجله مطالعات و پژوهش‌های شهری و منطقه‌ای، سال دوم. شماره ۷، صص 90-71.

اتراچالی، محمد. (1395)، ویژگی‌های شهر تاب‌آور در برابر زلزله و روش‌های ارزیابی آن‌ها (مطالعه موردی: بخش‌هایی از مناطق ۲ و ۱۹ شهرداری تهران)، پایان‌نامه کارشناسی ارشد مهندسی زلزله به راهنمای پروفسور محسن غفوری آشتیانی، پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله.

امیریان، سهراب. (1397)، بررسی الگوی فضایی آسیب‌پذیری شهرها از زلزله و پیشنهاد الگوی بهینه (نمونه موردی: شهر کرمانشاه)، فصلنامه علمی - پژوهشی نگرش‌های نو در جغرافیای انسانی سال دهم، شماره سوم، صص. 285-265.

اکبری.، محمود. (1400). به کارگیری تکنیک کوداس به منظور سنجش زیرساخت‌های شهری در کلانشهرهای ایران، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، دوره 36، شماره 3، صص. 252-244.

اردلان، داریوش.؛ داودپور، زهره.، زیاری، کرامت‌اله. (1398). تحلیل ساختار تاب‌آوری نهادی برای گذار از مدیریت بحران به مدیریت شهری تاب‌آور در برابر زلزله مطالعه موردی: شهر قزوین، مطالعات شهری، دوره 9، شماره 36، صص. 84-69.

خانی، هادی. (1395). تحلیلی بر آسیب‌پذیری شهرها در برابر مخاطره‌ی زلزله با تأکید بر رویکرد و تاب‌آوری (مورد مطالعه: منطقه ۲ شهر قم)، پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته جغرافیا گرایش برنامه‌ریزی شهری- آمایش شهری به راهنمای دکتر فرزانه ساسان‌پور، دانشکده علوم جغرافیایی، دانشگاه خوارزمی.

خیراللهی.، امیر‌رضا.  (1394). مدیریت بحران در برابر زلزله با تأکید بر رویکرد تاب‌آوری شهری نمونه موردی: منطقه 11 شهرداری تهران)، پایان‌نامه کارشناسی ارشد برنامه‌ریزی شهری به راهنمای دکتر واراز مرادی مسیحی، دانشکده هنر معماری، گروه شهرسازی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکزی.

جزایری.، الناز؛ صمدزاده، رسول.، حاتمی‌نژاد، حسین. (1398)، ارزیابی ظرفیت تاب‌آوری شهری در برابر خطر زمین‌لرزه با تأکید بر ابعاد اجتماعی و نهادی (مطالعه موردی: منطقه ۱۲ شهرداری تهران)، فصلنامه علمی پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، سال ۱۰، شماره پیاپی ۳۹، صص. 62-51. 

رضایی.، محمدرضا؛ رفیعیان، مجتبی.، حسینی.، سید مصطفی. (1394). سنجش و ارزیابی میزان تاب­آوری کالبدی اجتماع­های شهری در برابر زلزله ­مطالعه موردی: محله­های شهر تهران)، پژوهش­های جغرافیای انسانی، دوره ۴۷، شماره ۴، صص. 623-609.

دانیالی.، سحر. (1395). برنامه­ریزی کاربری زمین با ملاحظات تاب­آوری در برابر سوانح طبیعی­(زلزله) نمونه مطالعاتی: شهر قزوین، پایان­نامه کارشناسی ارشد رشته برنامه­ریزی شهری به راهنمای دکتر محمد­حسین شریف­زادگان، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه شهید بهشتی.

دنیائی، علیرضا.؛ صراف، امیر پویا.، احمدی، حسن .(1399). ارائه الگوریتم تکاملی هیبریدی نوین در بهینه­سازی بهره­برداری از مخزن بر اساس تکنیک نوین ارزیابی مبتنی بر فاصله ترکیبی (CODAS) ، نشریه پژوهش­های حفاظت آب و خاک، جلد بیست و هفتم، شماره پنجم، صص. 23-1.

رجبی، سمانه. (1396). ارزیابی و پهنه­بندی میزان آسیب­پذیری در اثر مخاطره زمین­لرزه در مناطق روستایی شهرستان کرمانشاه، پایان­نامه کارشناسی ارشد ژئومورفولوژی به راهنما دکتر علی احمد­آبادی و دکتر امیر صفاری، دانشکده علوم جغرافیا، دانشگاه خوارزمی.

رفیعیان، مجتبی.؛ رضایی، محمدرضا.؛ عسگری، علی.؛ پرهیزگار، اکبر­.، شایان، سیاوش. (1390). تبیین مفهومی تاب­آوری و شاخص سازی آن در مدیریت سوانح اجتماع محور، فصلنامه برنامه ریزی و آمایش فضا، دوره پانزدهم، شماره ۴ (پیاپی ۷۲)، صص. ۱۹-۴۱.

رضایی، محمدرضا. (­۱۳۸۹). تبیین تاب­آوری اجتماعات شهری به منظور کاهش اثرات سوانح طبیعی (زلزله)، مطالعه موردی: کلانشهر تهران، پایان­نامه دکتری، استاد راهنما: مجتبی رفیعیان، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس.

زارعمند، زهرا. (1398). مدلسازی و پهنه­بندی خطر زلزله با استفاده از مدل تاپسیس فازی­(مورد: شهر کرمانشاه)، پایان­نامه کارشناسی ارشد هیدروژئومورفولوژی گرایش برنامه­ریزی محیطی، به راهنما دکتر عقیل مددی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی­، دانشگاه محقق اردبیلی.

سالنامه آماری سال. 1395. سازمان مدیریت و برنامه­ریزی استان کرمانشاه.

سهم­پور، حسن.، معروف­نژاد، عباس. (1400). واکاوی میزان رضایت­مندی ساکنان سکونتگاه­های غیر­رسمی با استفاده از مدل کداس (نمونه موردی: شهر بندر امام خمینی)، فصلنامه جغرافیا و مطالعات محیطی، سال دهم، شماره چهل، صص. 40-21.

شیخ­دره­نی، فرشته. (1396). بررسی میزان تاب­آوری اقتصادی و نهادی شهر اهواز در برابر زلزله مطالعه تطبیقی: محله­های امانیه و کیانپارس)، پایان­نامه کارشناسی ارشد رشته جغرافیا و برنامه­ریزی شهری به راهنمای دکتر مصطفی محمدی ده­چشمه و دکتر مجید گودرزی، دانشکده علوم زمین و سیستم اطلاعات جغرافیایی ­(Gis)، دانشگاه شهید چمران اهواز.

شاطریان، محسن.؛ حیدری سورشجانی، رسول.، ورفی­نژاد، ژیلا. (1398). مدلسازی تأثیرات گردشگری شهری بر کیفیت زندگی و شهر خلاق در شهر کرمانشاه، مجله آمایش جغرافیایی فضاء­، شماره مسلسل سی و سوم، صص.60-51.

صالحی­پور میلانی، علیرضا.؛ زمانی، مهدی.؛ صدوق، حسن. (1400).  ارزیابی آسیب پذیری و تاب آوری شهر رزن، مدیریت مخاطرات محیطی (دانش مخاطرات سابق) دوره 8، شماره 3، صص 282-267.

عبدالهی، علی اصغر.؛ شرفی، حجت­الله.، صباحی گراغانی، یاسر. (1397). تاب‌آوری نهادی ‌و کالبدی- محیطی اجتماعات شهری ‌در جهت کاهش بحران‌های طبیعی، زلزله (مطالعه ‌موردی: شهر کرمان)، فصل­نامه آمایش محیط، دوره 11، شماره 42، صص. 187-15.

عشقی­ چهار برج، علی. (1397). تاب­آوری شهر در برابر زلزله با رویکرد آینده­پژوهی مطالعه موردی: منطقه یک شهرداری تهران، رساله برای دریافت درجه­ی دکترای تخصصی در رشته­ی جغرافیا گرایش­برنامه­ریزی شهری به راهنمای دکتر حسین نظم­فر، دانشکده­ی ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه محقق اردبیلی.

عشقی­ چهار برج، علی.؛ نظم­فر، حسین.، غفاری گیلانده، عطا. (1396). ارزیابی تاب­آوری کالبدی شهر در برابر زلزله­های احتمالی؛ نمونه موردی: منطقه یک شهرداری تهران، نشریه علمی­- پژوهشی برنامه­ریزی توسعه کالبدی، سال دوم، شماره ۴، پیاپی 8، صص. 26-11.

کاویان­پور، گلشن. (1394). ارزیابی تاب­آوری محلات شهری کلانشهر مشهد در مواجهه با سوانح طبیعی (زلزله)، پایان نامه کارشناسی ارشد، راهنما دکتر محمد رضا رضایی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه یزد.

کلانتری، خلیل. (1380). برنامه­ریزی و توسعه منطقه­ای تهران (تئوری‌ها و تکنیک­ها). انتشارات خوشبین و انوار دانش).

میرخاندوزی، سیده­­آزاده­. (1392). سنجش میزان آسیب­پذیری نواحی مختلف شهر گرگان در مقابله با زلزله، پایان­نامه کارشناسی ارشد در رشته شهرسازی گرایش برنامه­ریزی شهری به راهنمای دکتر بهرام امین­زاده گوهرریزی، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه بین­المللی امام خمینی.

مودت، الیاس.، ملکی، سعید. (1393). طیف­بندی و سنجش فضایی آسیب فیزیکی­- اجتماعی شهرها در برابر زلزله با بکارگیری تکنیک VIKOR و GIS، مورد­شناسی شهر یزد،  جغرافیا و آمایش شهری­- منطقه­ای، شماره ۱۱، صص. 103-85.

ملکی، سعید؛ امانپور، سعید؛ ­صفایی­پور، مسعود؛ سیدنادر، پورموسوی، مودت، الیاس. (1396). ارزیابی طیف تاب­آوری کالبدی شهرها در برابر زلزله با استفاده از مدل­های برنامه­ریزی (نمونه موردی شهر ایلام)، نشریه علمی - پژوهشی برنامه­ریزی توسعه کالبدی سال دوم، شماره ۱ (سری جدید)، پیاپی ۵، صص20-9.

ملکی، سعید و رضایی اسحق­وندی، ساره. (1398). سنجش و تحلیل فضایی - کالبدی مؤلفه­های تاب­آوری شهری نمونه موردی: شهر ایذه، فصلنامه جغرافیا و مطالعات محیطی، سال هشتم، شماره سی و یک، صص 32-17.

ملکی، سعید، امانپور، سعید؛ شجاعیان، علی و رضوی، سیده معصومه. (1399). ­بررسی و سنجش میزان تاب­آوری در ابعاد کالبدی و اجتماعی در برابر زلزله­(مطالعه موردی: شهر ایذه). مطالعات ساختار و کارکرد شهری، سال هفتم، شماره­ی بیست و دو، صص 111-81 .

مرکز آمار ایران ­(1395)، سرشماری عمومی نفوس و مسکن، استان کرمانشاه (­(www.amar.org.ir.

نیکمردنمین، سارا.؛ برک­پور، ناصر.، عبداللهی، مجید. (1393). کاهش خطرات زلزله با تأکید بر عوامل اجتماعی رویکرد تاب­آوری؛ نمونه موردی: منطقه ۲۲ تهران، مدیریت شهری، شماره ۳۷، صص. 34-19.

معصومی، لیلا. (1396). تأثیر سبک زندگی بر انعطاف­پذیری شهری (مطالعه تطبیقی: مناطق ۱ و ۱۹ شهر تهران). پایان­نامه کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه­ریزی شهری، راهنمای دکتر زهره فنی، دانشکده علوم زمین، دانشگاه شهید بهشتی تهران.

نامجویان، فرخ­­. (1396). ارتقای سطح تاب­آوری کلانشهر تهران در برابر سوانح طبیعی با تأکید بر زلزله­(مطالعه موردی: منطقه ۱۲ شهر تهران)، رساله رشته جغرافیا گرایش برنامه­ریزی شهری، به راهنمایی دکتر محمد تقی رضویان، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، دانشکده علوم انسانی، گروه جغرافیا.

نامجویان، فرخ.؛ رضویان، محمد­تقی.، سرور، رحیم. (۱۳۹6). تاب­آوری شهری چارچوبی الزام­آور برای مدیریت آینده شهرها، فصل­نامه جغرافیایی سرزمین، علمی- پژوهشی، سال چهاردهم، شماره ۵۵، صص. ۹۵-81.

Allan, P., & Bryant, M. (2010, March). The critical role of open space in earthquake recovery: a case study. In EN: Proceedings of the 2010 NZSEE Conference (2010, Nueva Zelandia) (pp. 1-10).

Bonanno, G.A., Romero, S.A., Klein S.I.,( 2015).” The temporal elements ofpsychological resilience”: an integrative framework for the study of individuals, families, and communities. Psychol. Inq. 26, 139–169.

Batabyal, A.A. (1998), The concept of Resilience, Retrospect and Prospect, Journal Environment and Development Economics, Vol 3.

Joyner, M. D., & Sasani, M. (2020). Building performance for earthquake resilience. Engineering Structures, 210, 110371

Kelin, R. J. & F. Nicholls, (2003), "Thomalla, Resilience to natural hazards: how useful is this concept?" Environmental Hazards, 5, 1-2 Pp. 35- 45.

Lantada, N., Pujades, L. G., & Barbat, A. H. (2009). Vulnerability index and capacity spectrum based methods for urban seismic risk evaluation. A comparison. Natural Hazards, 51(3), 501.

Leon­‚ J., March‚ A. (2014). “Urban Morphology as a Tool for Supporting Tsunami Rapid Resilience: A Case Study of Talcahuano”, Chile‚ Habitat International‚ Volume 43, Pages 250–262.

Li, X., Lam, N., Qiang, Y., Li, K., Yin, L., Liu, S., & Zheng, W. (2016). Measuring county resilience after the 2008 Wenchuan earthquake. International Journal of Disaster Risk Science, 7(4), 393-412.‏

Mendonça, D., Amorim, I., & Kagohara, M. (2019). An historical perspective on community resilience: The case of the 1755 Lisbon Earthquake. International Journal of Disaster Risk Reduction, 34, 363-374.‏

Maguire, B., & Hagan, P. (2007). Disas ters andcommunities: unders tanding social resilience. Aus tralian Journal of Emergency Management, 22 (2), 16.

Norris S.P. et al., (2008). “Community resilience as a metaphor, theory, set of capacities, and strategy for disaster readiness”, American Journal of Community Psychology 41, pp. 127–150.

Nasreen, M. (2011), Disaster Research: Exploring Sociological Approach to Disaster in Bangladesh, Bangladesh e- Journal of Sociology. Vol. 1, No. 2. July.

Olazabal, M.; Chelleri, L. and Waters J.J. (2012): Why urban resilience?. In: Chelleri, Marta, Multidisciplinary perspectives on urban resilience a workshop report, Basque Centre for Climate Change, Bilbao.

Tierney, K. and Bruneau, M. (2007). Conceptualizing and measur ing resilience: a key to disaster loss reduction. TR News May-June, 14-17.

USAID (2006). Making cities work: USAIDs urban strategy, an Initiative Iaunched by the Administrator and prepared by the Urbanization task force.

Van Westen, C (2006). Geoinformation Sciene Earth Observation for municipal risk management; The SLARLM project, International Institute for Geoinformation Science and Earth Obsevation, ITC, P.O. Box 6, 7500 AA Ensched, The Netherlands.

Zhou, H., Jing’ai W., Jinhong W., and Huicong J., 2009. Resilience to natural hazards: A geographic perspective. Nat Hazards, DOI 10.1007/s11069- 009- 9407.