بررسی نقش شهبانوهای ایرانی و انیرانی در ساختار فرمانروایی بر پایة شاهنامة فردوسی

مطالعات نقد ادبی

دوره 17، شماره 52، شهریور 1401، صفحه 83-103   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

اسماعیل خیرآبادی¹؛ سپیده سپهری^{* 2}؛ سیده ماندانا هاشمی اصفهان³

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد رودهن، رودهن، ایران.

²استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد رودهن، رودهن، ایران.

³استادیار گروه زبان و ادربیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد رودهن، رودهن، ایران

چکیده

مهم‌ترین بن‌مایة محوری در کلّ شاهنامه، شخصیت شاه است که از دو خاستگاه تاریخ و اسطوره منبعث شده است. عناصری که در شکل‌گیری حکومت پادشاهان در شاهنامه مؤثر بوده‌اند، عبارتند از: فرّه ایزدی، فرّه شاهی (وراثت)، ثروت و سیاست، قدرت وداشتن پشتوانه وپایگاه اجتماعی. از پنجاه و چهار پادشاه در شاهنامه، سه نفر زن و بقیه مرد بوده­اند. زنان شاهنامه نقش کلیدی در حکومت دارند زیرا از طریق وراثت، ناقل خون پادشاهی‌اند و در امور کشوری (حکومت) و لشکری نقش بسزایی ایفا می‌کنند. آنان گاه به عنوان مادر و زنِ پادشاه و گاه به عنوان ملکه و شهبانو ظاهر می‌شوند. این جستار با روش تحلیلی - توصیفی به بررسی حکومت و پایه‌های فرمانروایی شهبانوهای ایرانی و انیرانی و مقایسة میان جهانداری پادشاهان مرد با شهبانوها پرداخته‌ است. یافته­های پژوهش نشان می­دهد که سه شهبانوی ایرانی(همای چهرآزاد، پوران دخت وآزرم دخت) از طریق فرّه شاهی به حکومت رسیده­اند و مشروعیت حکومتشان بر پایۀ داد و دهش بوده است به غیر از همای که برپایۀ بیدارگری وقدرت منفی بود و دو شهبانوی انیرانی(قیدافه و مادر تلخند وگو) زنانی با درایت وخردمند بوده­اند که با ویژگی­های شاهانه و حماسی ایرانی بر تخت نشسته­اند.

کلیدواژه‌ها

شاهنامه؛ فردوسی؛ شهبانوها؛ ‌ فرّه؛ حکومت؛ ایران؛ انیران

مراجع

اسلامی، روح الله و وحید بهرامی. (1394). مقالة «پدیدارشناسی سیاسی فرّه در اوستا و شاهنامه»، پژوهشنامة علوم سیاسی، پاییز، سال دهم، شمارة 4، صص 26-28.

اسلامی ندوشن، محمدعلی. (1372). فردوسی، زن، تراژدی. به کوشش ناصر حریری، بابل: کتاب­سرا.

اصفهانی، حمزه بن حسن (1367)، تاریخ پیامبران و شهریاران، ترجمة جعفر شعار، تهران: امیرکبیر.

ثعالبی، ابومنصور. (1900م). غرر اخبار ملوک الفرس وسیرهم. پاریس: چاپ زوتنبرگ(zotenberg)

خالقی مطلق، جلال. (1393). یادداشت­های شاهنامه. ج5. تهران: مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.

دورانت، ویل. (1385). تاریخ تمدن. مشرق زمین گاهوارۀ تمدن. ج1. تهران: علمی و فرهنگی.

دهباشی، علی. (1370). فردوسی و شاهنامه. تهران: مدّبر.

دهخدا، علی‌اکبر (1377)، لغت‌نامه، تهران: دانشگاه تهران.

رحیمی، مصطفی (1376)، تراژدی قدرت، تهران: نیلوفر.

رستگار فسایی، منصور (1379)، فرهنگ نام­های شاهنامه، دورة ۲ جلدی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

سرّامی،‌ قدمعلی (1388)، از رنگ گل تا رنج خار، تهران: علمی و فرهنگی.

ستّاری، جلال‌(1373)، سیمای زن در فرهنگ ایران، تهران: مرکز.

شاهسواری معصومه؛ حیدری، فاطمه. (1395). «حضور زنان در اسکندرنامه با توجه به نامه ها و روایت ها». فصل نامه تخصصی تحلیل و نقد متون زبان و ادبیات فارسی. شماره 29، صص193-218.

صفا، ذبیح الله. (1390). حماسه­سرایی در ایران. چاپ پنجم. تهران: انتشارات فردوس.

عاملی، ‌سید حمید (1381)، بررسی ابعاد فرهنگی و سیاسی جهانی شدن و پیامدهای آن، اصفهان: دانشگاه اصفهان.

فردوسی، ابوالقاسم (1380)، شاهنامه، براساس چاپ مسکو، دورة ۹ جلدی، تهران: ققنوس.

قائمی، فرزاد (1390)،‌ مقالة «داستانهای شاهنامه فردوسی: از استقلال تا انسجام»، مجلة جستارهای ادبی، تابستان، شمارة 173، صص (33-55).

کزازی، جلال الدین. (1380). مازهای راز(جستارهایی در شاهنامه). چاپ دوم. تهران: نشر مرکز.

معین، محمد (1375)، فرهنگ فارسی، تهران: امیرکبیر.

نبئی، مینا؛ فهیمی، رضا. (پاییز 1398). «بررسی مهارت حل مساله در شاهنامه فردوسی». مجله رخسار زبان. شماره 10. صص115-145.

یوسفی فریده. (1382). جایگاه سیاسی اجتماعی زنان در شاهنامه. ساری: شلفین.