مطالعة ساختار روایت در مثنوی های غنایی خواجوی کرمانی با تکیه بر دیدگاه ژرار ژنت «مطالعة موردی: همای و همایون و گل و نوروز»

مطالعات نقد ادبی

دوره 17، شماره 52، شهریور 1401، صفحه 105-131   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

غلامحسین خدایار¹؛ احمد حسنی رنجبر^{* 2}؛ اشرف شیبانی اقدم³

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی دانشکده ادبیات و علوم انسانی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران،ایران

²استاد گروه زبان و ادبیات فارسی دانشکده ادبیات و علوم انسانی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران،ایران

³دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشکده ادبیات و علوم انسانی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران،ایران

چکیده

 منظومه­های عاشقانة شعر فارسی از بسترهای مناسبی هستند که می­توان از طریق مطالعة آن­ها به شناخت و درک «ساختار روایی متون غنایی» دست یافت. از همان آغاز شعر فارسی بزرگانی مانند فخرالدین اسعد گرگانی به طبع آزمایی در این عرصه پرداخته و آثاری را خلق کرده­اند که از نظر ساختار روایی با الگوهای قصه­های عامیانه انطباق دارند. خواجوی کرمانی نیز به تبعیت از افرادی مانند نظامی گنجوی، مثنوی­هایی آفریده که با الگوهای روایی نظریه­پردازان امروزی قابل مطالعه و موشکافی است.
 مثنوی­های «همای و همایون» و «گل و نوروز»  از آثار خواجوی کرمانی در قرن هشتم هستند که به شرح عشق و سوز و گداز دو شاهزادة ایرانی و شامی نسبت به دختران «قیصر روم» و «پادشاه چین» می­پردازند. با توجه به طبقه­بندی انواع ادبی، این دو منظومه را می­توان در گروه «رمانس» جای داد. این پژوهش به شیوة توصیفی - تحلیلی به یافتن شواهد و مثال‌هایی از دیدگاه‌های ژرار ژنت در آثار غنایی خواجوی کرمانی پرداخته و تلاش می­کند به این پرسش پاسخ دهد که در ساختار روایات مثنوی­های عاشقانة خواجوی کرمانی، کدام یک از مؤلفه­های مورد نظر ژرار ژنت قابل بررسی هستند؟ روایت‌شناسی یا دستور زبان روایت، با بررسی فرم یک اثر ادبی می‌کوشد به نظام معنایی‌ای فراتر از متن دست یابد و گفتار روایی یا متن را فهم‌پذیر کند. روایت‌شناسی مجموعه‌ای از احکام کلی دربارۀ سبک‌های روایی، نظام‌های حاکم بر روایت یا داستان‌گویی و ساختار پیرنگ است. ژنت برای توصیف و تحلیل ساختارهای متون ادبی پنج مبحث را مهم می‌داند: نظم، تداوم، بسامد، وجه و لحن. این پنج عامل در چارچوب نظریۀ «زمان در روایت» جای می‌گیرند. پژوهش حاضر این پنج مبحث را در ساختار روایی دو مثنوی «همای و همایون» و «گل و نوروز» شرح و واکاوی می‌کند. یافته­ها حاکی از آن است که منظومه­های مورد تحلیل، ساختار داستانی و روایی استواری دارند و این پنج مبحث به­وضوح در آن­ها نمود یافته است. شکل لحظه­ای و خطی روایت بدون ارجاع به گذشته، شتاب مثبت و ثابت، وجود تکرار و بسامد، پرداختن به جزئیات و ... از جملة این مؤلفه­ها هستند.

کلیدواژه‌ها

ساختار روایت؛ دیدگاه ژرار ژنت؛ همای و همایون؛ گل و نوروز

مراجع

تودروف، تزوتان.(1379). بوطیقای ساختارگرا، ترجمة محمد نبوی، تهران: آگاه.

حری، ابوالفضل.(1388). درآمدی بر رویکرد روایت­شناختی به داستان روایی با نگاهی به رمان «آیینه­های در دار» هوشنگ گلشیری، نشریة دانشگاه تبریز، دورة 51، شماره 208: صص 55 – 81.

خواجوی­کرمانی، ابوالعطاء.(1370).  همای و همایون، به اهتمام و کوشش کمال عینی، تهران: مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

همو.(1370). گل و نوروز، به اهتمام و کوشش کمال عینی، تهران: مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

ریمون کنان، شلومیت.(1387). روایت داستانی بوطیقای معاصر، ترجمة ابوالفضل حری، تهران: نشر نیلوفر.

رستگار فسایی، منصور.(1380). انواع شعر فارسی، شیراز، انتشارات نوید.

قاسمی­پور، قدرت.(1387). زمان و روایت، فصلنامة نقد ادبی، سال اول، شمارة دوم، مرکز زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تربیت مدرس.

لوته یاکوب.(1386). مقدمه­ای بر روایت در ادبیات و سینما، ترجمة امید نیک­فرجام، تهران: نشر مینوی خرد.

شفیعی­کدکنی، محمدرضا.(1372). «انواع ادبی و شعر فارسی»، مجلۀ رشد آموزش ادب فارسی، سال هشتم، شمارۀ 23، قسمت اول: صص 4-9.

فرضی، حمیدرضا و فخیمی فاریابی، فرناز.(1396). «ریخت­شناسی مثنوی گل و نوروز خواجوی کرمانی، براساس نظریة ولادیمیر پراپ»، فنون ادبی، سال نهم، شمارة 2، (پیاپی 19): صص 132 – 119.

Wilson, E.(2004). Tongue Breaks. London, Review of Books.

Bloom. H.(1979). The Breaking of form, in Harold Bloom etal(eds). Decontruction and Criticism. Newyork: continuum.