مهاجرت شیعیان ایرانی به شبه جزیره دکن و گسترش زبان فارسی

مطالعات نقد ادبی

دوره 17، شماره 52، شهریور 1401، صفحه 195-218   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

رقیه بابایی حسن سرا¹؛ محمود سید^{* 2}؛ سید علیرضا واسعی³

¹دانشجوی دکتری تاریخ اسلام، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

²استادیار گروه تاریخ و باستان شناسی واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

³دانشیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، تهران، ایران.

چکیده

سرزمین دکن در جنوب هند از نخستین قرون ظهور و گسترش اسلام مورد توجه بسیاری از مسلمانان قرار گرفت و گروه‌هایی از‌ بازرگانان‌ و صوفیان‌ مسلمان به قصد تجارت و نیز‌ برای‌ تبلیغ‌ اسلام وارد این منطقه گردیدند؛ مهاجرت این افراد، پیامدهای بسیاری در زمینه­های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی و مذهبی در دکن داشت .اما زمانی طولانی به اندازه چندین قرن لازم بود تا دکن به تسخیر مسلمانان درآید. از اواخر قرن چهارم همزمان با فتوحات غزنویان در هند نه تنها آیین اسلام؛ بلکه فرهنگ، هنر و معماری و زبان فارسی در آن سرزمین رواج یافت.پژوهش حاضر  بر آن است تا با استفاده از روش تحقیق تاریخی که مبتنی بر توصیف و تحلیل است، به این سوال پاسخ دهد که علل و عوامل مهاجرت شیعیان ایرانی به منطقه دکن  و گسترش زبان فارسی چه بوده است؟ یافته­های پژوهش حاضر نشان می­دهد که ریشه­های مذهب تشیعی که در دوره بهمنیان نهاده شده بود پس از انقراض آنان و در زمان جانشینان آنها یعنی قطب شاهیان، نظام شاهیان و عادل شاهیان ادامه پیدا کرد و آنان نیز مذهب تشیع را به عنوان مذهب رسمی حکومت خود اعلام کردند. حمایت آنان از شیعیان مهاجری که از ایران و سرزمین­های عربی به دکن مهاجرت می­کردند موجب گسترش مذهب تشیع، رواج فرهنگ و تمدن ایرانی– اسلامی در دکن شد. یکی از مهم‌ترین نتایج حضور و نقش مهاجران شیعه در سیاست دکن تأثیرات اجتماعی و فرهنگی آنها بود. آنان به عنوان مبلغان فرهنگی با ایجاد مؤسسات آموزشی و با استفاده از حضور عالمان فضای مناسبی را برای حمایت‌های ادبی به وجود آوردند. تألیفات ارزشمندی که در این دوره به رشته تحریر درآمدند زبان فارسی را به اوج رساندند و رشد و شکوفایی فرهنگ ایرانی- اسلامی را رقم زدند و زبان فارسی علاوه بر این که زبان رسمی و اداری به شمار می‌رفت عامه مردم نیز در مکالمات روزمره از فارسی استفاده می­کردند و نشانه افتخار به شمار می‌رفت. همچنین این زبان مورد علاقه سلاطین مسلمان نیز بود و علم دوستی و ادب‌پروری آنان، دربارشان را به محل تجمع دانشمندان و ادیبان تبدیل کرد.

کلیدواژه‌ها

تشیع؛ دکن؛ حکومت بهمنیان؛ قطب شاهیان؛ نظام شاهیان؛ عادل شاهیان

مراجع

احمد، عزیز.(1366). تاریخ تفکر اسلامی در هند، ترجمه نقی لطفی و محمدجعفر یاحقی، تهران، کیهان

ارشاد، فرهنگ.(۱۳۶۵). مهاجرت تاریخی ایرانیان به هند قرن ۸ تا ۱۸ میلادی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی

اکبر، رضیه.(1352). نفوذ زبان و ادبیات فارسی در قلمرو قطب شاهی (هند جنوبی)، مجله وحید، شماره 113.

انصاری، شریف النساء.(1373). جنبه‌های سیاسی و اجتماعی و ادبی عادل شاهیه در دکن، قند پارسی، شماره 8.

آقامیری، زهرا.(1391). علل و عوامل رسمیت یافتن تشیع در بیجاپور، مزدک نامه 5.

باسورث، کلیفورد ادموند.(1371). سلسله‌های اسلامی راهنمای گاه‌شماری و تبارشناسی، ترجمه فریدون بدره‌ای، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، تهران

بیگ باباپور، یوسف.(1393). شیعیان شکرستان هند، تهران، منشور سمیر

جابری نسب، نرگس.(1388). مهاجرت ایرانیان به هند، فصلنامه مطالعات شبه قاره دانشگاه سیستان و بلوچستان، سال اول، شماره 1.

چلونگر، محمدعلی؛ شاهمرادی، سید مسعود.(1395). دولت‌های شیعی در تاریخ، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی

حسین زاده، محمدعلی.(1392). روابط اقتصادی و تجاری ایران با جنوب هند در عصر صفویه، استاد راهنما محمد زمان خدایی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته تاریخ، دانشگاه چمران اهواز

حکمت، علی اصغر.(1337). نقش پارسی بر احجار هند، چاپ دوم، به اهتمام کتابخانه ابن سینا، تهران، چاپ تابان

خانزمان خان، خواجه غلامحسین خان.(1377). تاریخ آصف جاهیان (گلزار آصفیه)، به اهتمام محمدمهدی توسلی، مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، اسلام آباد

دلیر، نیره؛ سهراب زاده خدیجه.(1394). جستاری در تغییر مذهب نظام شاهیان؛ بازخوانی روایات تاریخی، پژوهش‌نامه‌ی تاریخ اسلام، سال پنجم، شماره هفدهم .

رضا، عنایت‌الله، «احمدنگر».(1375). دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر موسوی بجنوردی، تهران: مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، ج 7.

زبیری، میرزا ابراهیم.(بی‌تا). تاریخ بیجاپور مسمی به بساتین السلاطین، از ابتدای دولت عادل شاهیه تا انقراض دولت موصوف، حیدرآباد دکن

شیرازی، رفیع الدین، تذکره الملوک، نسخه خطی موجود در کتابخانه ملی پاریس به شماره 40، استفاده از نسخه عکسی موجود در بنیاد دایره المعارف اسلامی

طباطبا، سید علی.(1936). برهان مآثر، دهلی

عالمی، خدیجه.(1391). محمود گاوان وزیر گمنام شیعی در دکن، شیعه پژوهی، شماره 38 .

عالمی، خدیجه.(1391). ملوک بهمنی و جایگاه تشیع در دکن، شیعه شناسی، سال دهم، شماره 39 .

عامر، خان محمد.(1378). علل گسترش و رواج زبان و ادب فارسی در هند، نامه پارسی، س 4، ش 4 .

عصامی، عبدالملک.(1948). فتوح السلاطین، دانشگاه مدرس

فراهانی منفرد، مهدی.(1382). ایرانیان در دکن مروری بر حضور ایرانیان و نفوذ زبان فارسی در حکومت بهمنیان، نامه انجمن، شماره 11.

قادری، سید محی‌الدین.(١٣٨٦). میر محمد مؤمن استرآبادی مروج تشیع در جنوب هند، ترجمه علی‌ جاروی‌، قم، نشر مورخ

کرمی، مجتبی.(1373). نگاهی به تاریخ حیدرآباد دکن، تهران، وزارت امور خارجه

محمد هاشم خان مخاطب به خافی خان نظام الملکی.(1869). منتخب اللباب، جلد اول، به تصحیح مولوی کبیرالدین احمد و مولوی غلام قادر، کالج پریس، کلکته

معصومی، محسن.(1389). فرهنگ و تمدن ایرانی ـ اسلامی دکن در دوره بهمنیان، تهران، انتشارات علمی فرهنگی

نجاتی حسینی، راضیه.(1388). نقش علمای شیعه در گسترش تشیع در هند پس از حمله مغول تا پایان دوره صفوی، استاد راهنما محمد باغستانی کوزه‌گر، پایان‌نامه کارشناسی ارشد تاریخ تشیع، دانشگاه پیام نور

هندوشاه استرآبادی، محمد بن قاسم.(1301 ق). تاریخ فرشته، جلد دوم، چاپ سنگی، بی‌جا

حسینی ، خورشاه ابن قباد.(1379). تاریخ ایلچی نظام شاه ، تصحیح و تحشیه و اضافات محمد رضا نصیری . کو ییچی هانه دا. تهران . انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

میرعالم، ابوالقاسم  ابن رضی الدین الموسوی.(1389). حدیقه العالم. حیدر آباد دکن . نشر سید عبداللطیف الشهیریه .

خطیبی، ابوالفضل.(1377). دایره المعارف بزرگ اسلامی. زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی. مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی .

جعفرپور، جلال؛ طهماسبی، ساسان.(تابستان 1396). معرفی و شناسایی مهاجران گیلانی هند، با تکیه بر دکن (400-1700 م)، مطالعات شبه قاره، شماره 31

جعفریان، رسول.(1389). اطلس شیعه، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح

رادفر، ابوالقاسم.(1376). تاریخچه زبان و ادبیات فارسی در جنوب هند (دکن)، فصلنامه آشنا، شماره 35

رضایی، عابدین.(1391). خاندان‌های حکومتگر دکن، خبرگزاری فارس

شروانی، هارون خان.(1379). بهمنیان دکن، دانشنامه جهان اسلام، جلد پنجم، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران، بنیاد دایره‌المعارف اسلامی

قائدان، اصغر.(1384). پیدایش و گسترش آیین تشیع در هند با تأکید بر نقش ایرانیان، فصلنامه منطقه‌ای؛ جهان اسلام، سال ششم، شماره 23

محمدی، حسین، نقیبی، ذهره.(1397). نقش میرمحمد مؤمن استرآبادی در گسترش فرهنگ ایرانی ـ شیعی در دکن، شیعه شناسی، سال شانزدهم، شماره 63

مصطفوی سبزواری، رضا.(1373). نقش بنیادین زبان فارسی در رشد و تکوین زبان هندی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، شماره 129

موسوی، سید هاشم، چلونگر، محمدعلی، عباسی، علی اکبر.(1399). نقش عالمان شیعه مهاجر ایرانی در گسترش معارف شیعی دکن (مطالعه موردی دوره عادل شاهیان و نظام شاهیان)، پژوهش‌های تاریخ ایران و اسلام، شماره 27

یکتایی، مجید.(1353). نفوذ فرهنگ و تمدن ایران و اسلام در سرزمین هند و پاکستان، اقبال، تهران

Sherwani, Haroon Khan, (1942), Mahmûd Gawan The Great Bahmani Wazir. Allahabad, Kitabstan

OVerton, Keelan, (2020) IRAN AND THE DECCAN Persianate Art, Culture, and Talent in Circulation, 1400-1700

Sanjeevkumar T. Tandle, (2015), SOCIAL SYSTEM UNDER BAHAMANI KINGDOM (RESEARCH ARTICLE) Head, Department of History Govt. First Grade College Manhalli Karanataka,1 Research Dimensions, Volume 2 Issue 11

Waghmare, Nalini. (2018), "Mahmud Gawan: Wazir of bahamani dynasty"