معرفت‌شناسی وحی در رؤیایی و یا وحیانی بودن آن از نظر فارابی و ابن عربی

 پژوهشهای معرفت شناختی

دوره 11، شماره 24، تیر 1402، صفحه 99-114   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

لیلا میرزاخانی¹؛ عبدالرضا مظاهری^{* 2}؛ بخشعلی قنبری³

¹دانشجوی دکترای عرفان اسلامی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران؛

²استاد گروه عرفان اسلامی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران،

³دانشیارگروه ادیان و عرفان، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران؛

چکیده

تکلّم خداوند با شخص رسول و چگونگی دریافت وحی یکی از مشکلات متکلمان و فیلسوفان مسلمان در طول تاریخ اسلام بوده است، متفکران  اسلامی ‌از جمله فارابی و ابن عربی با این مساله مواجه بوده اند که از چه ساحتی و به چه صورتی بر رسول نازل می‌گردد و آیا افراد دیگری نیز غیر رسول همچون فیلسوفان و عرفا به آن ساحت دسترسی دارند یا خیر و اگر جواب سؤال مثبت است، فرق فیلسوف و عارف با نبی در چیست؟ فارابی برای تبیین وحی به قوة تخیّل روی آورده است تا از طریق محاکات قوّة مخیلة رسول، اشکال فلسفی ارتباط خدای مجرد و بسیط را در تکلم و انزال قرآن کریم به نبی که انسانی مرکب و دارای تغییر و زمانمند است، حل نماید. و همین باعث شده که برخی دانشمندان معاصر به رؤیایی بودن «وحی» روی آورند. اما  ابن عربی  درنقد فارابی، خیال را در افقی فراتر از عقل نشانده و عقل را مادون خیال دانسته که در استنتاج خود محتاج به حواس و حافظه و قوّه مفکره است لذا خطاپذیر می‌باشد و از آنجائیکه دیدگاه فارابی از جهاتی زیربنای دیدگاه رؤیای رسولانه در عصر حاضر است از اهمیت خاصی برخوردار است و پاسخ ابن عربی به فارابی بحثی جدید است که کسی تاکنون مطرح ننموده است. لذا این مقاله با استفاده از دیدگاه ابن عربی به این دستاورد رسیده است که خیالی فرض کردن وحی، نوعی تقلیل گرایی وحی است که آنرا تا حد مکاشفه پایین می‌آورد و الفاظ قرآن کریم را که قول به وجود است با الفاظ بشر که قول به لفظ است، برابر می‌کند در حالیکه وحی «اشاره» است و الفاظ بشر «عبارت» اند.

کلیدواژه‌ها

وحی؛ فارابی؛ خیال؛ ابن عربی؛ مکاشفه

مراجع

ابن عربی، محیی‌الدین. (1379). شرح خوارزمی‌ بر فصوص‌الحکم، تحقیق حسن‌زاده آملی، قم، انتشارات حوزة علمیه قم.

همو. (1370). فتوحات مکیه (چهارجلدی)، بیروت، نشر دار احیاء التراث العربی.

همو. (1400). رسائل، «رسالة المعراج و تنزیل حرف الأدخال و الأخراج»، ترجمه و شرح عبدالرضا مظاهری، تهران، انتشارات نفحات.

همو. (1399). رسائل «کتاب الأعلام باشارات اهل الهام»، ترجمه عبدالرضا مظاهری و زهره معصومی، تهران، انتشارات نفحات و ساوا.

همو. (1997). رسائل ابن عربی، کتاب المسائل، تقدیم و ضبط محمد شهاب‌الدین العزیی، بیروت دارصادر.

ابن‌کمونه. (1383). تنقیح الابحاث فی الملل الثلاث، تصحیح علی نقی منزوی، تهران،‌ انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

ابن ترکه اصفهانی، صائن الدین. (1381). تمهید القواعد، مقدمه، تصحیح و تعلیق سید جلال الدین آشتیانی، قم، بوستان کتاب.

فرغانی، سعید الدین. (1379). مشارق الدرّاری، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.

سروش، عبدالکریم، محمد راوی رؤیاهای رسولانه، مقاله دوم.

فارابی. (1986). آراء اهل المدینة الفاضلة، تصحیح آلبیر نصری، بیروت، دارالمشرق.

همو. (1964). سیاسة المدینه، تصحیح نوزی بخار، بیروت، المطبعة الکاتولیکیة.

قونوی، صدرالدین. (1375). اعجاز البیان یا تفسیر سورة فاتحه، ترجمه محمد خواجوی، تهران ، انتشارات مولی.

کینبرگ، لنه. (1398). رؤیا و خواب، ترجمه امیر مازیار، درمک اولیف، جین دمن، دایرة‌المعارف قرآن، ج 3، تهران، انتشارات حکمت.

مازیار، امیر. (1400). رؤیا، استعاره و زبان دین، انتشارات کرگدن.

محمدی وایقانی، کاظم. (1375). آتش نهفته، شرح زندگانی، اندیشه و سلوک بایزید بسطامی، نشر بچه‌ها سلام.

مظاهری، عبدالرضا. (1397). وحی و تجربه دینی از دیدگاه ابن عربی و روشنفکری دینی معاصر، انتشارات نفحات، تهران.

همو. (1385). شرح نقش‌الفصوص ابن عربی، انتشارات خورشید باران، تهران.

ملایری، موسی. (1393). تبین فلسفی وحی، انتشارات کتاب طه ، تهران.

غفاری، حسین و امیر مازیار. (1397). معرفت‌شناسی در فلسفة اسلامی، تهران، حکمت.