تاریخ قدسی صوفیانه و ستیزهای اجتماعی ایران قرون میانه: وحدت باطنی خلفای اربعه در ادبیات صوفیانه خراسان قرن ششم هجری

فصلنامه تاریخ

دوره 16، شماره 62، آذر 1400، صفحه 392-417   

نوع مقاله: مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

محمدرضا سعیدی¹؛ زهیر صیامیان^{* 2}؛ سینا فروزش³

¹دانشجوی دکترا، تاریخ اسلام، گروه تاریخ، دانشکده علوم انسانی ، واحد علوم و تحقیقات،دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

²استادیار گروه تاریخ، دانشکده ادبیات وعلوم انسانی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران.

³استاد یار گروه تاریخ، دانشکده علوم انسانی ، واحد علوم و تحقیقات ،دانشگاه ازاد اسلامی، تهران ، ایران

چکیده

قرن ششم هجری زمانه برآمدن مشایخ بزرگ صوفیه و تولید ادبیات صوفیانه به زبان فارسی است که به شکل گیری طریقیت ها و آئین های تصوف و توسعه خانقاه ها به عنوان نهادهای اجتماعی در ایران قرون میانه منجر می شود. در خراسان این دوران، مذاهب جامعه اسلامی از اهل سنت و شیعیان دچار اختلافات عقیدتی وستیزهای  اجتماعی بودند  جریان­های صوفی تلاش کردند با ارائه مفاهیم باطنی از مسائل دین اسلام، توجه را از اختلافات عقیدتی ظاهری دور ساخته و باورهای جامعه مسلمانان را به حقیقت باطنی و وحدت بخش این مفاهیم جلب کنند و از این اختلافات فرقه­ای بکاهند. از جمله این مسائل اختلافی بین فرق اسلامی، موضوع خلافت، امامت و جایگاه خلفای راشدین اربعه از نظر مشروعیت سیاسی و افضلیت عقیدتی بود. با اینکه نظریه تربیع درباره خلفای راشدین پیشتر در باورهای فرقه ای مطرح شده بود اما جریان های تصوف با توجه به مبانی فکری شان تلاش کردند با ارائه تعریف متفاوتی از این مساله، جایگاه دیگری برای خلفای راشدین در تفکر و فرهنگ اسلامی صوفیانه درنظر بگیرند.. از آنجا که یکی از باورهای صوفیان، تاویل گرایی و باطن گرایی بوده به­نظر می رسد ادبیات صوفیانه با ارائه معانی باطنی از باورها و عملکرد خلفای راشدین در تاریخ صدر اسلام سعی کردند جامعه مسلمانان را از اختلافات ظاهری بنابر باورهای صوفیانه به سوی همگرایی اجتماعی و وحدت امت که از مفاهیم باطنی عرفانی نشات می­گیرد، سوق دهد؛ لذا در چنین نظام معنایی است که خلفای راشدین نه در لباس خلافت و سیاست و افضلیت که در لباس ریاضت و صفاوت و وحدت در یک مسیر به دنبال حقیقت عرفانی در سیر و سلوک الهی می­باشند.

مراجع