بررسی تمثیلات عرفانی در نهج‌البلاغه و تذکرة الاولیای عطّار

فصل نامه تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی

مقاله 5، دوره 14، شماره 53، آبان 1401، صفحه 94-111   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

طاهره مرادزاده مقدم¹؛ سید محمود رضا غیبی^{* 2}؛ ایوب کوشان³؛ ژیلا صراطی⁴

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد شبستر ،دانشگاه آزاد اسلامی شبستر ، ایران.

²استاد یار گروه زبان و ادبیات فارسی واحد مرند، دانشگاه آزاد اسلامی مرند ،ایران.

³استاد یار گروه زبان و ادبیات فارسی واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز ،ایران.

⁴استاد یار گروه زبان و ادبیات فارسی واحد شبستر ،دانشگاه آزاد اسلامی شبستر ، ایران.

چکیده

نهج‌البلاغه از منابع معتبر اسلامی است که گاه شکل تمثیلی به خود می‌گیرد. در تذکرةالاولیا نیز شرح ‌حال 97 تن از عارفان ذکر شده است که ضمن بیان احوال هرکدام، عقاید عرفا پیرامون مسائل مختلف بیان می‌شود. با توجه به گرایش عمومی به مسائل عرفانی و عدم اطلاع از جزئیات بعضی آداب ‌و رسوم آن و افراط‌ و تفریط‌های عرفا در امور زندگی، لازم است با بررسی علمی و منطقی این آثار و آسیب‌شناسی آن‌ها، شناخت دقیق و بهتری به دست آورد. هدف از پژوهش حاضر، یافتن پاسخ به این سؤالات است که مباحث و موضوعات این دو کتاب تا چه حدی در شیوۀ تمثیلی به همدیگر نزدیک است؟ چه تفاوت‌هایی بین نهج‌البلاغه و تذکرة الاولیا در کاربرد تمثیلات عرفانی وجود دارد؟ تفاوت‌های موجود در نهج‌البلاغه و تذکرة الاولیا نتیجۀ چه نگرش‌هایی است؟ در این پژوهش پس از بررسی موردی چند تمثیل عرفانی در نهج‌البلاغه و تذکرة الاولیا و تطبیق آن با قرآن و حدیث به روش کتابخانه‌ای و استناد به منابع با شیوۀ توصیفی تحلیلی، مهم‌ترین آسیب‌های نظری و عملی سخنان عرفا تحلیل شده است. تمثیل مار و شیر، تمثیل زندان و دوزخ، تمثیل کوچ و کشتی طوفان زده و جنگ و غیره از تمثیل‌های بررسی شده در نهج البلاغه و تذکرة الاولیا است.

کلیدواژه‌ها

نهج‌البلاغه؛ تذکره الاولیا؛ قرآن؛ ادبیات عرفانی؛ تمثیل

مراجع

1. قرآن مجید
2. آمدی، عبدالواحد بن محمد تمیمی.1381. تصنیف غررالحکم ودررالکلم. ترجمه و تصنیف مصطفی درایتی. مشهد: ضریح آفتاب.
3. الحر العاملی، محمد بن الحسن.1414. وسائل الشیعه. ج 2، قم: انتشارات آل بیت.
4. انصاریان، علی.1357. الدلیل علی موضوعات نهج البلاغه. نشر تهران.
5. اوسط خانجانی، علی.1381. گلگشتی در نهج البلاغه. ناشر: دانشگاه آزاد اسلامی نوشهر و چالوس
6. جرداق، جرج سمعان.1376. صدای عدالت انسانی. ترجمه سید هادی خسروشاهی. ج 3- 4، قم: نشر خرّم.
7. جعفری تبریزی، محمدتقی.1392. تفسیر نهج‌البلاغه. ج 1، موسسه تدوین و نشر آثار استاد.
8. جمالی، نصرت‌الله.1381. زن در نهج‌البلاغه. تهران: نشر مهدیه.
9. خرمشاهی، بهاءالدین.1374. ترجمه قرآن کریم. تهران: انتشارات دوستان.
10. داداشی حاجی، مریم.1393. عرفان در نهج‌البلاغه. تهران: انتشارات پارسینه.
11. دشتی، محمد.1392. ترجمه و شرح نهج‌البلاغه. تهران: انتشارات بنیاد نهج‌البلاغه.
12. دلشاد تهرانی، مصطفی.1385. تفسیر موضوعی نهج‌البلاغه. قم: دفتر نشر معارف.
13. رضایی، عبدالله.1389. عرفان قرآن و نهج‌البلاغه. قم: انتشارات قم.
14. رضوانی مقدم، ربابه و غیبی، سید محمود رضا.1396. بررسی موضوعی تذکره الاولیاء عطار. تبریز: انتشارات مرتضی دشت.
15. سروش، عبدالکریم.1376. اوصاف پارسایان. تهران: موسسۀ فرهنگی صراط.
16. سعدی شیرازی، مصلح الدین.1386. کلیات سعدی. تصحیح نظام‌الدین نوری. تهران: کتاب آبان.
17. شریعتی، صدرالدین و انصافی مهربانی، سپیده.1393. «نگاهی به جبر و اختیار در مکتب اسلام و دلالت‌های تربیتی آن» فصلنامه پژوهش‌نامه معارف قرآنی دانشگاه علامه طباطبایی. تابستان 93. ش 17، صص 7-29.
18. شریفی، احمد حسین. 1389. عرفان حقیقی و عرفان‌های کاذب. تهران: انتشارات به آموز.
19. عطار نیشابوری، فریدالدین. 1370. تذکرة الاولیاء. تصحیح متن و توضیحات محمد استعلامی. تهران: انتشارات زوّار.
20. فیض الاسلام، علی‌نقی. 1379. ترجمه و شرح نهج‌البلاغه. تهران: انتشارات بنیاد نهج‌البلاغه.
21. محمدى ری‌شهری، محمد.1362. میزان الحکم. جلد-1، قم: مکتب الاعلام الاسلامى.
22. مطهری خواه، ذبیح. 1378. مقامات عرفانی در نهج‌البلاغه. قم: ناشر دارالغدیر.
23. مطهری، مرتضی. 1388. انسان کامل. تهران: انتشارات صدرا.
24. نادم، محمدحسن. 1388. نهج‌البلاغه: نقدها و پاسخ‌ها. قم: نشر ادیان و مذاهب.
25. ناظم زاده‌ قمی، سید اصغر. 1376. علی (ع) آینه عرفان. قم.: ناشر بوستان
26. نفیسی، سعید. 1393. زندگینامه عطار نیشابوری. ناشر اقبال.
27. نوریان، فاطمه.1390. «بررسی تطبیقی اصطلاحات عرفانی نهج‌البلاغه با کشف‌المحجوب. رساله قشیریه و مصباح الهدایه»، پایان‌نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه پیام نور استان تهران.
28. یاداشت­ها: برای مشخص شدن نام عرفا در ارجاع دهی درون متنی، به نام عارفان و برای مشخص شدن جملات نهج البلاغه در ارجاعات درونی متنی به خطبه یا نامه بودن آنها اشاره شده است.