تزئینات خانه های دوره قاجاریه و تأثیر آن درایجاد حس مکان (نمونه موردی خانه های مشیرالدوله، مؤتمن الاطباء و اعلم السلطنه)

فصلنامه علمی مطالعات میان فرهنگی

مقاله 5، دوره 17، شماره 52، آذر 1401، صفحه 127-154   

نوع مقاله: علمی_ پژوهشی

نویسندگان

امیرحسین ذاکرزاده¹؛ انیسه قربانی نیا^{* 2}

¹دانش آموخته دکتری، هنر و معماری، واحد تهران مرکزی ،دانشگاه آزاد اسلامی ، تهران ، ایران

²استادیار دانشکده هنرومعماری، واحد تهران شرق، دانشگاه آزاداسلامی، تهران، ایران

چکیده

خانه­ های تاریخی دوره قاجار را می­توان بخشی از گنجینه ­های ارزشمند تاریخ هنرومعماری ایران دانست. در معماری ایرانی، تزئینات همانند روحی است که کالبد سازه­ ها را به ­تمامی در برگرفته است؛ با به میان آمدن بحث معماری سنتی خانه ­های ایرانی، ناخودآگاه معانی دلبستگی به فضای معماری به ذهن خطور می ­کند. شکوه وزیبایى معمارى ایرانى به تزیینات آن بستگى داشته که درایجاد حس مکان بی ­تأثیر نیست. برای ارتقای حس مکان، شناسایی عوامل تأثیرگذار برآن امری ضروری و اجتناب ناپذیر است. به همین منظور این پژوهش با هدف شناسایی و تبیین تزئینات به­ کار رفته درخانه­ های دوره قاجاریه و تأثیر آن درایجاد حس مکان دراین خانه ­ها، به ­روش توصیفی-تحلیلی، ازنوع پیمایشی در خانه ­های دوره قاجارواقع درمناطق 12و11 شهرتهران انجام شده است. جامعه­ آماری پژوهش را بازدیدکنندگان از خانه­ های نمونه، تشکیل داده ونمونه پژوهش(384 نفر)، به­ روش نمونه ­گیری تصادفی هدفمند انتخاب شده­اند. ابزارگردآوری اطلاعات پرسشنامه محقق ساخته بود. داده ­های گردآوری شده با روش تحلیل­ عاملی تأییدی و رگرسیون تحلیل شد. نتایج نشان داد، تزئینات معماری این خانه ­ها؛ گچبری، آجر­کاری، کاشی­ کاری، آلت­ چینی چوبی، ارسی وگره ­چینی ارسی، تزیینات فلزی، موزاییک­ کاری و لمبه­ کوبی بوده است. این تزیینات با اثر مثبت و معنی ­دار بر هویت مکان با ضریب (544/0)، تعلق به مکان با ضریب (497/0) و وابستگی به مکان با ضریب (286/0)، در ایجاد حس مکان دراین خانه ­ها تأثیرگذار بوده است(01/0 p<). بنابراین می ­توان نتیجه گرفت که، تزیینات به ­کار رفته دراین خانه­ ها، با تأثیرگذاری بر هویت، تعلق و وابستگی به مکان در مخاطب، برایجاد حس مکان در این خانه ­ها نقش به ­سزایی داشته است. شناخت این عوامل درفضاهای میراثی درحفاظت معماری راه گشا است.

کلیدواژه‌ها

دوره قاجاریه؛ تزیینات معماری؛ خانه های مشیرالدوله؛ مؤتمن الاطباء و اعلم السلطنه؛ حس مکان

مراجع

 احدی، پریسا، ضرغامی، احسان، مستندی، میثم (1393)، «بررسی مفهوم حس مکان و ارتباط آن با معماری سنتی خانه-های ایرانی»، اولین همایش ملی معماری مسکونی، ملایر.
 بزرگمهری، زهره، و خدادادی، آناهیتا (1390)، آمودهای ایرانی (شناخت، آسیب‌شناسی و مرمت)، تهران، انتشارات سروش دانش. - پیرنیا، محمدکریم (1390)، آشنایی با معماری اسلامی ایران، تهران، انتشارات سروش.
پیریایی، مهرانگیز، نجفی‌نژاد، حمیدرضا، غفاری خلف محمدی، سیدمحمد، و خدادادی فر، سارا (1397)، «ارزیابی تأثیرپذیری حس تعلق شهروندی از حس مکان با تأکید بر مؤلفه‌ی معنای آن، مورد مطالعاتی: شوشترنو در استان خوزستان»، مدیریت شهری، 17(50)، 179-163.
- توکلی‌نیا، جمیله، افراسیابی‌راد، محمدصادق، بوچانی، محمدحسین (1394)، «سنجش میزان احساس تعلق‌خاطر مکانی و تأثیرات فضایی- مکانی آن در بافت‌های فرسوده شهری، مطالعه موردی: محله سهل‌آباد شیراز»، فصلنامه جغرافیا و برنامه-ریزی شهری چشم‌انداز زاگرس، 7 (25)، 21-1.
جوان فروزنده، علی، و مطلبی، قاسم (1390)، «مفهوم حس تعلق به مکان و عوامل تشکیل‌دهنده آن»، هویت شهر، 5 (8)، 27-37. 
حمزه‌لو، سارا، و خامه، معصومه (1392)، «تأملی بر مؤلفه‌های تأثیرگذار بر حس مکان و حس تعلق در فضاهای شهری»، همایش ملی معماری و شهرسازی انسان‌گرا، قزوین.
رضائی‌زاده مهابادی، کامران، و کلهرراد، راحله (1399)، «بررسی و مرور اصول معماری پایدار در بناهای دوره قاجار (نمونه موردی خانه مشیرالدوله پیرنیا)»، نخستین همایش ملی مسکن پایدار، تهران.
شکاری نیری، جواد و طاووسی، محمود (1387)، «کاشی قاجاری ابداع نوینی از هنرهای کاربردی در معماری ایران»، نشریه علمی - ترویجی مطالعات ایرانی (وزارت علوم)، شماره 14.
شیرازی، رضا، و کی‌نژاد، محمد (1388)، «خانه‌های تبریز»، مجموعه مقالات سومین همایش تاریخ معماری و شهرسازی. 

 صمدپور شهرک، امیر، اعتصام، ایرج، عینی‌فر، علیرضا (1398)، «تبیین عوامل انگیزش حس مکان در جامعه روستایی با استفاده از مدل‌سازی معادلات ساختاری (مطالعه موردی: پهنه روستایی استان آذربایجان شرقی)»، نشریه‌ی مسکن و محیط روستا، شماره 165، 80-65.
عباسی‌نیا، علیرضا، طلایی، زهرا (1399)، «بررسی تأثیر سلسه‌مراتب فضایی و نظم بر سازمان‌دهی فضایی خانه‌های ایران (نمونه
موردی خانه‌ی امیربهادر، امام‌جمعه، پیرنیا و قوام الدوله در تهران)»، دومین کنفرانس علمی پژوهشی شهرسازی، عمران،
معماری و محیط‌زیست موناکو.
عنانهاد، محمود، غلام‌علی‌زاده، حمزه، اسدی ملک جهان، فرزانه (1398)، «سنجش حس تعلق به مکان و حفظ هویت واحدهای مسکونی در محله شهری، مطالعه موردی: محله قدیمی ساغری‌سازان رشت»، پژوهش‌های بوم‌شناسی شهری، 10 (1)، پیاپی 19، 88-73.
 فتح بقالی، عاطفه، قاسم‌زاده، بهنام، محمدی، سمانه (1394)، «بررسی ارتباط بین دلبستگی و رضایت مکانی بازدیدکنندگان از منظر تاریخی طبیعی روستای کندوان»، نشریه‌ی محیط و مسکن روستا، شماره 155، 142-127. 
فلاحت، محمدصادق (1385)، «مفهوم حس مکان و عوامل شکل‌دهنده آن»، نشریه هنرهای زیبا، شماره 26 ،66-57.
 فلاحت، محمدصادق، کمالی، لیلا، شهیدی، صمد (1396)، «نقش مفهوم حس مکان در ارتقای کیفیت حفاظت معماری»، باغ نظر، 14 (46)، 22-15. 
قاسمی، محسن، رشیدی، فاطمه (1398)، «تأثیر فرم معماری در ایجاد حس تعلق مکان»، چهارمین کنفرانس بین‌المللی پژوهش در علوم و مهندسی.
قیاسی، همایون، صرافی‌گهر، اسماعیل (1395)، «تبیین مدل نظری ارتقاء حس مکان در طراحی معماری و شهر»، مدیریت شهری، شماره 45، 170-147.
کاشی، حسین و بنیادی، ناصر (1392)، «تبیین مدل هویت مکان - حس مکان و بررسی عناصر و ابعاد مختلف آن، نمونه موردی: پیاده راه شهرری»، معماری و شهرسازی (هنرهای زیبا)، 18 (3)، 52-43.
محمدمرادی، آرش، یزدان‌فر، سیدعباس، فیضی، محسن، نوروزیان ملکی، سعید (1398)، «سنجش حس مکان و شناسایی مؤلفه‌های مؤثر بر آن در بافت تاریخی تهران، مورد پژوهی: محله‌ی تاریخی امامزاده یحیی»، مطالعات معماری ایران، 8 (15)، 191-173.
مشبکی اصفهانی، علیرضا، مشبکی اصفهانی، محمدرضا (1398)، «مقایسه تطبیقی نظام حاکم بر معماری عمارت‌های مسکونی  دوران قاجار در تهران و شیراز با نگرش کالبدی»، نشریه‌ی پژوهش در هنر و علوم انسانی، شماره 3.
ممانی، حمید، یاری، فهیمه، حقیر، سعید (1397)، «مؤلفه‌های معماری ایرانی - اسلامی و نقش هویت‌بخش تزئینات»، فصلنامه هنر و تمدن شرق، ‌شماره 21، 46-37.
میرغلامی، مرتضی، آیشم، معصومه (1395)، «ارائه مدل ارزیابی حس مکان براساس مؤلفه‌های کالبدی، ادراکی، عملکردی و اجتماعی، نمونه موردی: خیابان امام ارومیه»، مطالعات شهری، 5 (19)، 80-69.  
 مهدوی‌پور، حسین، شریفی مهرجردی، علی‌اکبر، اسلامی نصرت‌آبادی، مریم (1396)، «بررسی نقش تزیینات در ارتقای کیفیت فضایی خانه‌های سنتی یزد، مطالعه موردی: خانه شفیع‌پور یزد»، مسکن و محیط روستا، 36 (160)، 149-133. 
 مهرابیان، ساهره، صفری، حسین، سهیلی، جمال‌الدین (1398)، «تدوین شاخصه‌های کالبدی مؤثر بر ارتقای حس تعلّق دانش آموزان در پلان مدارس ابتدایی، نمونۀ موردی: مدارس ابتدایی شرق گیلان»، دو فصلنامۀ اندیشۀ معماری، شماره 3، 170-155.
هاشمی‌نیا، محمدمسیح (1396)، «بررسی و مطالعه بر ویژگی‌های تزیینات وابسته به بنا و معماری ایرانی اسلامی در جهت بیان ارزش‌های آن»، دومین همایش بین‌المللی و چهارمین همایش ملی پژوهش‌های مدیریت و علوم انسانی، دانشگاه تهران، 30 آذر 1396.

-Altman, I., & Low, S (1992), Place attachment Plenum Press. New York.
-Ardoin, N. M (2006), Toward an interdisciplinary understanding of place: Lessons for environmental
education. Canadian Journal of Environmental Education (CJEE), 11(1), 112-126.
-Cross, J. E (2001), What is Sense of Plaece, Research on Place & Space Website, 20 Feb. 2003; 12 Mar. 2003.
-Fehervari, G (2000), Ceramics of the Islamic world in the Tareq Rayab museum, I.B.Tauris & co. LTd. London.
-Giuliani, M. V (2003), Teory of attachment and place attachment. In M. Bonnes, T. Lee, & M.Bonaiuto (Eds.), Psychological theories for environmental issues, 137-170.
-Jennath, K. A., & Nidhish, P. J (2016), Aesthetic judgement and visual impact of architectural forms: a study of library buildings. Procedia Technology, 24, 1808-1818.
-Jorgensen, B. S., & Stedman, R. C (2006), A comparative analysis of predictors of sense of place dimensions: Attachment to, dependence on, and identification with lakeshore properties. Journal of
environmental management, 79(3), 316-327.
-Nematgorgani, O (2002), The History of Light in Architecture and Lighting in Islamic Art of Iran. Art Culture. 35, 316-323.
-Pope, A.U (2014), Persian Architecture. Gholam Hossein Sadr Afshari. Tenth edition. Dot Publications.Tehran.
-Porter, V (1995), Islamic Tiles, Trustees of the Biritish museum by Biritish museum press. London.
-Rapoport, A (1990), The meaning of the built environment: a nonverbal communication approach, the University of Arizona Press, Tucson.
-Shamai, S (1991), Sense of place: An empirical measurement. Geoforum, 22(3), 347-358.
-Stedman, R. C (2003), Is it really just a social construction?: The contribution of the physical environment to sense of place. Society &Natural Resources, 16(8), 671-685.