سنجش میزان تمایل به مهاجرت در خانوارهای روستایی نواحی مرزی شرق کشور (مطالعه موردی: شهرستان تربت جام)

مطالعات برنامه ریزی سکونتگاه های انسانی

مقاله 7، دوره 18، شماره 4 - شماره پیاپی 65، اسفند 1402، صفحه 85-98   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

مریم قاسمی^{* 1}؛ فرهاد رمضانی²

¹دانش آموخته کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه ریزی روستایی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

²استادیار گروه جغرافیا، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

چکیده

مقدمه: روستاهای مرزی از نقاط حساس و استراتژیک کشور به­ شمار می­روند که از جهات مختلف اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و امنیتی دارای ویژگی­های خاص و منحصربه ­فرد هستند. مهاجرت روستاییان ساکن مرز، این مناطق را از جمعیت تولیدکننده و حافظ مرزهای کشور خالی می­کند و مشکلاتی در مقصد مهاجرت ایجاد می­ کند.
هدف: پژوهش حاضر درصدد سنجش میزان تمایل به مهاجرت خانوارهای ساکن در روستاهای مرزی شهرستان تربت جام که بیش از 95 درصد اهل تسنن هستند، می­باشد.
روش‌شناسی تحقیق: روش تحقیق توصیفی تحلیلی و از نوع کاربردی – توسعه ­ای است. گردآوری اطلاعات به شیوه اسنادی و میدانی با استفاده از پرسشنامه بوده­است. حجم نمونه 214 خانوار اهل تسنن ساکن در 17 روستای واقع در 10 کیلومتری مرز ایران و افغانستان است.
قلمرو جغرافیایی پژوهش: قلمرو جغرافیایی پژوهش، روستاهای واقع در 10 کیلومتری مرز ایران و افغانستان در شهرستان تربت جام استان خراسان رضوی طبق تقسیمات کشوری سال 1395 و قبل از تفکیک شهرستان صالح آباد می­باشد.
یافته ­ها: مطابق یافته ­ها میانگین سازه تمایل به مهاجرت با 98/1 پائینتر از میانه نظری بوده و در طیف لیکرت در حد کم سنجش شده ­است. دلیل این امر دوگانگی مذهبی مقصد با مبداء مهاجرت است که موجب ایجاد هزینه ­های اجتماعی زیادی برای مهاجر در مقصد می ­گردد لذا در بین ساکنان روستاهای مرزی شهرستان، مهاجرت به عنوان راهبردی تدافعی در مواجهه با چالش­ های معیشتی و آخرین راهبرد برای دستیابی به استانداردهای حداقلی معیشتی مطرح است.
 نتایج: این مطالعه نشان داد تنها وجود برخی از محرومیت­ ها موجب مهاجرت نمی­شود، چراکه برای روستاییان اهل تسنن مرزنشین، دلایل فرهنگی (سکونت در زادگاه و با افراد هم مذهب) موجب تمایل پایین به مهاجرت می گردد. از آنجا که جمعیت در روستاهای مرزی به عنوان ذخیره استراتژیک کشور محسوب می­شوند، تلاش جهت رفع مشکلات معیشتی خصوصا با توجه به تمایل کم ساکنان به مهاجرت و پایداری نسبی جمعیت، ضرورتی اجتناب ناپذیر است.

کلیدواژه‌ها

نواحی مرزی؛ تمایل به مهاجرت؛ شهرستان تربت جام؛ جمعیت اهل تسنن؛ سکونتگاه‌های روستایی

مراجع

اسماعیل­ زاده، عبدالسلام. (1390). مرزها و امنیت جامعه، مشکلات مناطق مرزی و راه حل آن. مجله انتظامی استان کردستان، 1(4)، 50-23.

آقا­یاری هیر، محسن؛ کریم­زاده، حسین و خالقی، عقیل. (1397). تحلیل عوامل مؤثر در تصمیم­گیری به مهاجرت روستاییان در قلمرو جغرافیای رفتاری (مورد مطالعه: دهستان سینا، شهرستان ورزقان). فصلنامه پژوهش­های روستایی، 9(1)، 57-42.

بروکی میلان، عادل و عینالی، جمشید. (1395). تحلیل عوامل مؤثر بر مهاجرت روستاهای مرزی (مطالعه موردی: روستاهای مرزی دهستان چالدران جنوبی)، فصلنامه علوم و فنون مرزی، 7(4)،  83-63.

پرگاری، صالح؛ یوسفی­فر، شهرام و ریاحی، اعظم. (1395). تأثیر عوامل اجتماعی و فرهنگی مذهبی در مهاجرت بلوچ­ها از زاهدان به آن سوی مرز(در دوره­ی پهلوی اول)، تحقیقات تاریخ اجتماعی. پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 6(2)، 60-41.

جمعه پور، محمود. (1394). مقدمه­ای بر برنامه­ریزی توسعه روستایی، دیدگاه­ها و روش­ها. تهران، انتشارات سمت.

خطیر، اشکان؛ رضائی­مقدم، کورش و زمانی، غلامحسین. (1395). عوامل مؤثر بر نیت مهاجرت جوانان روستایی عضو و غیرعضو تعاونی­های کشاورزی شهرستان مرودشت.  مجله علوم و ترویج و آموزش کشاورزی ایران، 12(2)، 35-19.

رستمعلی­زاده، ولی­اله. (1396). جاذبه و دافعه­ ی روستایی و تأثیر آن بر ماندگاری یا تمایل به مهاجرت در میان جوانان روستایی شهرستان­های هشترود و اسکو، فصلنامه توسعه محلی روستایی شهری، 9 (16)، 145-170.

زاهد زاهدانی، سعید. (1373). مهاجرت و توزیع جمعیت در ایران 1355-1365. مجموعه مقالات سمینار جامعه شناسی توسعه، جلد دوم، تهران: انتشارات سمت.

زرقانی، سیدهادی و بخشی شادمهری، فاطمه. (1393). تحلیل فرصت­ها و چالش­های روستاهای مرزی در امنیت مرزهای استان خراسان رضوی با مدل SWOT. همایش ملی مرزنشینی، توسعه پایدار و فرصت­های سرمایه گذاری، 1-16.

زرقانی، سیدهادی و موسوی، زهرا. (1392). مهاجرت­های بین­ المللی و امنیت ملی. فصلنامه مطالعات راهبردی، 16(59)، 26-7.

زرقانی، هادی؛ حسینی، مصطفی؛ قنبری، محمد و قیاسی، محمدحسین. (1395). بررسی و تحلیل الگوی مهاجرت در استان خراسان رضوی. فصلنامه علمی ترویجی مطالعات فرهنگی-اجتماعی خراسان، 11(2)، 105-77.

سلمانی، محمد؛ رضوانی، محمد­رضا؛ پور­طاهری، مهدی و ویسی، فرزاد. (1390). نقش مهاجرت فصلی نیروی کار در معیشت خانوارهای روستایی (مطالعه ­ی موردی: شهرستان سرو­آباد-استان کردستان). فصلنامه پژوهش­های جغرافیای انسانی، 77، 127-111.

طاهرخانی، مهدی. (1381). بازشناسی عوامل مؤثر در مهاجرت­های روستاشهری با تأکید بر مهاجرت جوانان روستایی استان قزوین. فصلنامه­ مدرس، 6(2)، 60-41.

قاسمی اردهائی، علی. (1385). بررسی علل مهاجرت روستاییان به شهرها در ایران با فراتحلیل پایان ­نامه­ های تحصیلی (مقطع زمانی 1359-83). فصلنامه روستا و توسعه، 9(1)، 80-51.

قاسمی­نژاد، حسین؛ سرداریان، صفورا و جاجرمی، حسن. (1393). تأثیر آمایش سرزمین روستاهای واقع در مناطق مرزی کشور در برنامه­ریزی توسعه­ای. همایش ملی توسعه پایدار در افق 1404، شرکت توسعه سازان گردشگری اصفهان، 10-1.

قدمگاهی، مرضیه بیگم؛ وطن پرست، غلامرضا و پیشگاهی فرد، زهرا. (1389). مقایسه اثرپذیری مناطق مرزی و مرکزی کشور از مواد مخدر و تأثیر آن بر اقتصاد خانوار (مطالعه موردی: تایباد و تهران). فصلنامه پژوهشی جغرافیای انسانی، 2(4)، 132-119.

قدیری معصوم، مجتبی و جهان محمدی فیروز، غلامرضا. (1387). نقش برنامه­های عمرانی پیش از انقلاب در مهاجرت های روستا-شهری کشور (با تاکید بر اهمیت درآمدهای نفتی). فصلنامه پژوهش­های جغرافیایی، 63، 80-67.

مرکز آمار ایران (1390). سالنامه آماری استان خراسان رضوی. .https://www.amar.org.ir

مرکز آمار ایران، (1395). نتایج عمومی سرشماری عمومی نفوس و مسکن .www.amar.org.

مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران، (1397). سازمان هواشناسی کشور..http://ndwmc.irimo.ir

موسوی، میرنجف و رحیمی، مارال. (1396). تبیین نقش اسکان جمعیت در تحقق توسعه­ی پایدار مناطق مرزی (مطالعه­ی موردی: استان آذربایجان شرقی). فصلنامه اطلاعات جغرافیایی(سپهر)، 26(101)، 23-5.

موسوی، میرنجف؛ ویسپان، محمد و خلیفی­پور، حکیمه. (1395). اولویت­بندی راهبردهای امنیت پایدار در آمایش مناطق مرزی؛ مطالعه موردی: استان کردستان. مجله­ پژوهش­های جغرافیای سیاسی، 1(2)، 77-55.

میرزا­مصطفی، سید­مهدی و قاسمی، پروانه. (1392). عوامل مؤثر بر مهاجرت­های استانی با استفاده از مدل جاذبه. فصلنامه سیاست­های مالی و اقتصادی، 1(3)، 96-71.

میرلطفی، محمود­رضا؛ بندانی، میثم؛ شهرکی، سعیده و بردبارگلوی، اعظم. (1394). بررسی تأثیر روانی مهاجرت بر ناپایداری اجتماعی-اقتصادی مناطق روستایی (مطالعه­ موردی: منطقه­ سیستان). فصلنامه روستا و توسعه، 18(3)، 64-47.

ویسی، فرزاد؛ قربانی، محمدصدیق و داستوار، عدنان. (1396). تحلیل اثر بازاچه­های مرزی بر معیشت پایدار پس­کرانه­های روستایی (مورد مطالعه: بخش خاومیرآباد شهرستان مریوان). فصلنامه پژوهش­های روستایی، 8(3)، 535-518.

Anssi Paasi. (1996). Territories, boundaries, and consciousness: The changing geographies of the Finnish-Russian boundary (Vol. 1). Wiley.

Collins, F. L. (2018). Desire as a theory for migration studies: temporality, assemblage and becoming in the narratives of migrants. Journal of Ethnic and Migration Studies, 44(6), 964-980.

Dandy, J., Horwitz, P., Campbell, R., Drake, D., & Leviston, Z. (2019). Leaving home: place attachment and decisions to move in the face of environmental change. Regional Environmental Change, 1-6.

Esipova, N., Srinivasan, R., & Ray, J. (2016). Global desires to migrate. Adjusting to a World in Motion: Trends in Global Migration and Migration Policy, 21-57.

Francis, R. D. (2022). Movin’On Up? The Role of Growing Up Rural in Shaping Why Working-Class Men Do—and Don’t—Seek to Improve Their Labor-Market Prospects. RSF: The Russell Sage Foundation. Journal of the Social Sciences, 8(4), 68-86.

Husa, A., & Morse, C. E. (2022). Rurality as a key factor for place attachment in the great plains. Geographical Review, 112(1), 27-45.

Manchin, M., & Orazbayev, S. (2018). Social networks and the intention to migrate. World Development, 109, 360-374.

Méndez, L. (2017). So dissatisfied to leave? The role of perceptions, expectations and beliefs on youths’ intention to migrate (No. 17-12).

Naufal, G., & Malit Jr, F. (2018). Exploitation and the Decision to Migrate: The Role of Abuse and Unfavorable Working Conditions in Filipina Domestic Workers' Desire to Return Abroad.

Passi, A. (1996). Territories, Boundaries, and Consciousness: The Changing Geographies of the Finnish- Russian Border. John Wiley & Sons Ltd, Chic ester.

Sirkeci, I., & Esipova, N. (2013). Turkish migration in Europe and desire to migrate to and from Turkey. Border Crossing, 3(1), 1-13.